Quyết định 3759/QĐ-BYT của Bộ Y tế về phương pháp chế biến bảo đảm chất lượng đối với 85 vị thuốc đông y

BỘ Y TẾ ----------- Số: 3759/QĐ-BYT

CỘNG HOÀ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM Độc lập - Tự do - Hạnh phúc ------------------------ Hà Nội, ngày 8 tháng 10  năm 2010

QUYẾT ĐỊNH

VỀ VIỆC BAN HÀNH PHƯƠNG PHÁP CHẾ BIẾN BẢO ĐẢM CHẤT LƯỢNG ĐỐI VỚI  85 VỊ THUỐC ĐÔNG Y

--------------------------

BỘ TRƯỞNG BỘ Y TẾ

Căn cứ Luật Dược ngày 14/6/2005;

Căn cứ Nghị định số 188/2007/NĐ-CP ngày 27/12/2007 của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức Bộ Y tế;

Theo đề nghị của Vụ trưởng Vụ Y Dược cổ truyền - Bộ Y tế,

QUYẾT ĐỊNH:

Nơi nhận:                                                                              - Như Điều 4; - Bộ trưởng (để báo cáo); - Các Đ/c Thứ trưởng (để biết); - Cổng thông tin điện tử Bộ Y tế; - Lưu: VT, YDCT  (26).

KT. BỘ TRƯỞNG THỨ TRƯỞNG (Đã ký)      Nguyễn Thị Xuyên

 A giao là keo chế từ da con lừa (Equus  Asinus L.), họ Ngựa (Equidae).
Thường A giao được làm dưới dạng miếng keo hình chữ nhật, dài 6 cm, rộng   4 cm, dầy 0,5 cm, mầu nâu đen, bóng, nhẵn và cứng. Khi trời nóng thì mềm, dẻo, trời khô thì dòn, dễ vỡ, trời ẩm thì hơi mềm. Mỗi miếng nặng khoảng 20 g. vết cắt nhẵn, mầu nâu đen hoặc đen, bóng, dính .
Phương pháp chế biến
Sao với cáp phấn hoặc bột mẫu lệ: Lấy khăn vải sạch lau cho hết bẩn, hơ qua lửa hoặc để trong tủ sấy ở 100 0C cho mềm (chú ý không để miếng A giao chảy dễ dính vào nhau), thái nhỏ mỗi miếng có kích thước khoảng 0,5 x 0,5 cm. Cho bột cáp phấn vào chảo sao cho nóng rồi bỏ các miếng A giao vào sao cho đến khi A giao nở hoàn toàn không còn chỗ cứng, rây bỏ bột cáp phấn. 1kg A giao cần 200 g bột cáp phấn.
Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng
Cảm quan
Miếng A giao chế phồng đều, không còn chỗ cứng, không chảy hoặc dính vào nhau. 
Độ ẩm: Không quá 12 % (DĐVN IV, phụ lục 9.6 ; 1g, 105 0C, 2 giờ).
Tro toàn phần: Không quá 5 %.
Tỷ lệ hư hao:  Không quá 15 %.
Tính vị, quy kinh
Vị ngọt, tính bình. Hơi ấm, không độc. Vào kinh can, phế, thận.  
Công năng, chủ trị:
Tư âm, dưỡng huyết, nhuận phế, chỉ huyết (cầm máu), an thai. Chủ trị: Nôn ra máu, chảy máu cam, tiểu buốt, tiểu ra máu. Phụ nữ bị các chứng về huyết gây ra đau, huyết táo, kinh nguyệt không đều, khó có con, đới hạ. Khớp xương đau nhức, phù thũng, hư lao, ho suyễn cấp, ho khạc ra máu, ung nhọt.
Liều dùng: 
Ngày dùng 8 -  24g, uống với rượu hoặc cho vào thuốc hoàn, tán, nước thuốc sắc.
Kiêng kỵ: Tỳ vị hư, ăn uống không tiêu, nôn mửa, có hàn đàm, lưu ẩm. Không dùng chung với vị Đại hoàng.
Bảo quản
Để nơi khô ráo, thoáng mát. 

Là hạt trong "nón cái" già (còn gọi là "quả") đã phơi hay sấy khô của cây Trắc bá (Platycladus orientalis (L.) Franco), họ Hoàng đàn (Cupressaceae).
Phương pháp chế biến
Bá tử nhân sao: Bá tử nhân sau khi loại bỏ tạp chất và vỏ "quả" còn sót lại cho vào chảo, dùng lửa nhỏ sao đến khi có màu vàng, hơi nổ lách tách là được, lấy ra, tãi cho nguội.
Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng
Cảm quan
Hạt hình trứng dài hoặc bầu dục hẹp, dài 4 -7 mm, đường kính 1,5 - 3 mm. Mặt ngoài màu vàng nâu nhạt có các đốm nâu. Mùi thơm nhẹ, vị nhạt.
Độ ẩm
Không quá 9 % (DĐVN IV, phụ lục 12.13.  Dùng 10 g bột dược liệu).
Tỷ lệ hư hao: Không quá  15 % .
Tính vị, quy kinh 
Vị ngọt, tính bình. Vào các kinh tâm, thận, đại trường.
Công năng, chủ trị
Bá tử nhân sao đã giảm bớt dầu béo, giảm tác dụng nhuận tràng.
Công năng: Dưỡng tâm, an thần, chỉ hãn, nhuận tràng (để sống). Chủ trị: Hư phiền mất ngủ, hồi hộp đánh trống ngực, âm hư, ra mồ hôi trộm, táo bón.
Cách dùng, liều lượng 
Ngày uống 3 - 12 g.
Kiêng kỵ
Đại tiện lỏng.
Bảo quản
Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.

Vị thuốc là hạt già phơi hay sấy khô của cây Đậu ván trắng (Lablab purpureus (L.) Sweet), họ Đậu (Fabaceae).
Phương pháp chế biến
Bạch biển đậu sao vàng: Lấy Bạch biển đậu sạch cho vào chảo sao nhỏ lửa (lửa văn) cho đến khi bề mặt thuốc có màu vàng nhạt thỉnh thoảng có đốm đen, bên trong hạt màu trắng ngà hoặc màu vẫn như cũ.  Xay vỡ hoặc giã dập khi dùng.
Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng
Cảm quan: Hạt hình bầu dục hoặc hình trứng dẹt. Mặt thuốc có màu vàng nhạt thỉnh thoảng có đốm đen, bên trong hạt màu trắng ngà. Thể chất cứng chắc, vỏ mỏng dòn, có 2 lá mầm to màu trắng ngà. Khi nhai có mùi thơm không còn mùi tanh của đậu sống.
Độ ẩm: Không quá 10 % (DĐVN IV, phụ lục. 5 g, 105 0C, 4 giờ).
Tro toàn phần: Không quá 5 %.
Tỷ lệ hư hao: Không quá 15 %.
Tính vị, quy kinh
Vị ngọt, tính hơi ôn. Quy vào các kinh tỳ, vị.
Công năng, chủ trị
Kiện tỳ hoà vị, hoá thấp. Chủ trị: Tỳ vị hư nhược, kém ăn, đại tiện lỏng, bạch đới, nôn mửa, tiết tả.
Cách dùng, liều lượng
Ngày dùng 9 - 15 g, phối hợp trong các bài thuốc.
Bảo quản: Nơi khô ráo, tránh mốc mọt.

Dược liệu là rễ, đã phơi hay sấy khô của cây Bách bộ (Stemona tuberosa Lour.), thuộc họ Bách bộ (Stemonaceae). 
Phương pháp chế biến
Bách bộ phiến: Dược liệu được rửa sạch, ủ cho mềm, rút bỏ lõi, thái mỏng; phơi hay sấy khô được Bách bộ phiến.
Bách bộ tẩm mật sao
Cho nước vào mật ong, lượng nước bằng lượng mật ong có trong công thức, trộn đều, lọc qua gạc, đun nhỏ lửa đến sôi, vớt bỏ bọt trắng. Dùng lượng nước mật trộn với Bách bộ phiến; đảo đều, ủ qua đêm, ngày hôm sau sao nhỏ lửa, sau sao vàng. 
Bách bộ phiến         5,0 kg 
Mật ong                   0,5 kg         
Bách bộ tẩm rượu sao
Dùng rượu 200 trộn với bách bộ phiến, đảo đều, ủ qua đêm, sấy khô
Bách bộ phiến            5,0 kg 
Rượu 20 0                   1,0 lít                               
Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng
Cảm quan
Bách bộ phiến: Phiến mỏng dày 0,5 – 1,2 mm, màu nâu nhạt, có các vết trắng ở phần giữa và màu trắng nhạt của vỏ.
Bách bộ tẩm mật sao: Màu nâu nhạt bóng, sẫm màu hơn bách bộ phiến, có các vết trắng của lõi, mùi hơi ngọt, vị ngọt đắng.
Bách bộ tẩm rượu: Màu nâu nhạt có các vết màu trắng của lõi, mùi thơm của dược liệu, vị đắng.
Định tính
Phản ứng hoá học:
a. Cân khoảng 2 g bột bách bộ đã chế, thấm ẩm bằng amoniac đậm đặc (TT), để yên 20 phút; thêm 15 ml cloroform (TT), đun trong cách thủy 5 phút. Lọc, bốc hơi dịch lọc trên cách thủy đến khô. Hòa tan cắn trong 6 ml dung dịch acid hydrocloric 0,1 N (TT). Lọc, lấy dịch lọc làm các phản ứng sau:
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử Bouchardat (TT) xuất hiện tủa đỏ nâu
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử Dragendorff (TT) xuất hiện tủa đỏ gạch
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 giọt thuốc thử Mayer (TT) sẽ xuất hiện tủa trắng
Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 giọt dung dịch acid picric (TT) sẽ xuất hiện tủa vàng
b. Cân 1 g bột Bách bộ đã chế, thêm 5 ml nước, đun sôi, lọc. Lấy 1 ml dịch lọc, thêm 1 ml thuốc thử Fehling (TT), đun sôi sẽ xuất hiện tủa đỏ gạch
Sắc ký lớp mỏng:
Bản mỏng Silicagel G đã được hoạt hóa ở 110 0C trong khoảng  30 phút.
Hệ dung môi triển khai: Cloroforrm – methanol – amoniac (50 : 9 : 1). 
Cân 2 g bột bách bộ đã chế, thấm ẩm bằng amoniac đậm đặc (TT), để yên 20 phút, chiết với methanol (TT) 2 lần trên cách thủy trong 10 phút, lần một 15 ml, lần hai 10 ml. Gộp dịch chiết, để nguội, lọc; bốc hơi dịch lọc đến khô. Hòa tan cắn với 2 ml methanol (TT) làm dung dịch thử. 
Dung dịch đối chiếu: Hoà tan 1mg tuberostemonin LG trong  1ml methanol (TT). 
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng khoảng 30 l mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai, lấy bản mỏng ra, để bay hết hơi dung môi ở nhiệt độ phòng. Phun thuốc thử Dragendorff (TT). Sắc ký đồ của dung dịch thử phải có ít nhất 6 vết, trong đó phải có vết màu hồng có giá trị Rf khoảng 0,80 tương đương với vết tuberostemonin chuẩn trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu. 
Định lượng
Định lượng alcaloid toàn phần theo phương pháp trong chuyên luận bách bộ, DĐVN IV. Bách bộ sau khi chế phải chứa ít nhất 0,5 % alcaloid toàn phần. 
Độ ẩm: Theo phương pháp xác định mất khối lượng do làm khô trong DĐVN IV, Phụ lục 9.6 (Cân chính xác khoảng 10g, sấy ở 105 ⁰C trong 5 h đến khối lượng không đổi). Độ ẩm: Không được quá 14 %. 
Độ vụn nát: Lấy 100g bách bộ phiến, đã nhặt các tạp chất, dùng rây có cạnh trong của mắt rây là 1,0 mm (mảnh nhỏ) để rây bách bộ phiến. Thực hiện theo phương pháp xác định tỷ lệ vụn nát trong DĐVN IV, 2009, phụ lục 12.12. Tỷ lệ nát vụn không quá 3 %.
Tro toàn phần: Theo phương pháp xác định tro toàn phần trong DĐVN IV, 2009, phụ lục 9.8, Phương pháp 1. Tro toàn phần không quá 5 %.
Tỷ lệ hư hao: 
Bách bộ sống thành bách bộ phiến không quá 25 %.
Bách bộ phiến thành bách bộ tẩm mật sao không quá 4 %.
Bách bộ phiến thành bách bộ tẩm rượu sao không quá 6 %.
Tính vị, quy kinh: Vị đắng, hơi ngọt, mát, hơi ôn; vào kinh phế. 
Công năng, chủ trị: 
Bách bộ nhuận phế, chỉ khái, sát trùng. Thường dùng trị ho; khí quản viêm mạn tính; ho gà; trị giun kim, giun đũa, chấy, rận, ghẻ lở, ngứa âm hộ.
Bách bộ tẩm mật còn có tác dụng trị âm hư, lao thấu.
Liều dùng: 8 – 12 g, dạng thuốc sắc, cao, viên hoặc bột. Dùng ngoài: Liều lượng thích hợp, nấu nước để rửa hoặc nấu cao để bôi xoa.
Kiêng kỵ: Không dùng cho người tỳ vị hư yếu. Ở liều cao dễ ức chế trung tâm hô hấp. Giải độc bằng nước gừng và giấm.
Bảo quản
Thuốc dễ hút ẩm nên sau khi phơi sấy khô đóng vào túi chống ẩm, để nơi khô ráo tránh ẩm ướt.

Thân rễ  đã phơi hay sấy khô của một số loài hoàng tinh:  Polygonatum kingianum Coll. et Hemsl., Polygonatum sibiricum Red. hoặc  Polygonatum cyrtonema Hua.,  họ Mạch môn đông (Convallariaceae).

Dựa vào hình thái khác nhau, người ta còn phân biệt Đại hoàng tinh, Kê đầu hoàng tinh (hoàng tinh đầu gà), khương hình hoàng tinh (hoàng tinh dạng gừng).

Phương pháp chế biến

Hoàng tinh chế rượu (tửu Hoàng tinh)

                        Hoàng tinh                    10 kg

                        Rượu trắng                   2 lít

Rửa sạch Hoàng tinh củ, gọt bỏ vỏ ngoài và rễ con trộn với rượu, cho vào thùng đậy nắp, đun cách thuỷ để dược liệu hút hết rượu trong khoảng 24 giờ đến khi có màu đen bóng, lấy ra phơi âm can hoặc sấy cho se, thái phiến dày 2-3 mm, phơi hoặc sấy khô.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Phiến thuốc dày 2 - 3 mm. Mặt ngoài màu nâu đến nâu đen. Chất dẻo, dai dính, khó bẻ, mặt bẻ trông như sừng, bên trong màu đen. Mùi thơm nhẹ, vị ngọt.

Chất chiết được trong dược liệu

Cân chính xác khoảng 4,000 g bột nửa thô hoàng tinh chế cho vào bình nón nút mài 100 ml. Thêm chính xác 50,0 ml ethanol  50 % (TT), đậy kín, cân xác định khối lượng, để yên 1 giờ, sau đó đun sôi nhẹ dưới hồi lưu 1 giờ, để nguội, lấy bình nón ra, đậy kín, cân để xác định lại khối lượng, dùng ethanol  50 % (TT) để bổ sung phần khối lượng bị giảm, lọc qua phễu lọc khô vào một bình hứng khô thích hợp. Bỏ 5 ml dịch lọc đầu, lấy chính xác 25 ml dịch lọc vào cốc thủy tinh đã cân bì trước, cô trong cách thủy đến cắn khô, cắn thu được sấy ở 105 ⁰C trong 3 giờ, lấy ra để nguội trong bình hút ẩm 30 phút, cân nhanh để xác định khối lượng cắn. Tính phần trăm lượng chất chiết được bằng ethanol 50 % theo dược liệu khô.

                    

X : Hàm lượng chất chiết được (%)

m₁: Khối lượng cốc (g)

m₂ : Khối lượng cốc và cắn (g)

a: Độ ẩm của dược liệu (%)

d: Khối lượng dược liệu thử (g)

Hàm lượng chất chiết được bằng phương pháp chiết nóng với dung môi ethanol 50 % (TT) của hoàng tinh chế rượu không được dưới 45,0 % .

Độ ẩm

Không quá 18 % (DĐVN IV, phụ lục 9.6; 5 g, 105 ^oC, 5 giờ).

Tro toàn phần

Tro toàn phần không quá 4,0 %. (Nghiền nhỏ dược liệu, sấy khô vài giờ ở 80 ⁰C trước khi tiến hành).

Tỷ lệ hư hao

Không quá 15 %

Tính vị, quy kinh

Vị ngọt, tính bình. Vào các kinh tỳ, phế, thận.

Công năng, chủ trị

Kiện tỳ, nhuận phế, ích thận. Chủ trị: Tỳ vị hư nhược, cơ thể mệt mỏi, sức yếu, miệng khô, ăn kém, phế hư ho khan, tinh huyết bất túc, nội nhiệt tiêu khát.

Hoàng tinh chế giảm vị tê, tránh kích thích họng, tăng cường tác dụng bổ thận, tinh, huyết.

Cách dùng, liều lượng

Ngày dùng 8 - 16 g, dạng thuốc sắc, rượu hoặc hoàn tán.

Kiêng kỵ

Người phế vị có đờm thấp nặng, không nên dùng. Không dùng hoàng tinh sống bị ngứa họng.

Bảo quản

Nơi khô, mát, tránh mốc mọt.

Hòe hoa là nụ hoa đã phơi hay sấy nhẹ đến khô của cây Hòe [Styphnolobium japonicum (L.) Schott, Syn.  Sophora japonica L.], họ Đậu (Fabaceae).

Phương pháp chế biến

Hòe hoa sao vàng

Cho hòe hoa vào chảo, vừa đun vừa đảo đều tay cho đến khi mặt ngoài vàng đậm. Đổ ra, tãi mỏng cho nguội. Cũng có thể, đem chảo đun nóng già rồi cho hoa hòe vào, đảo đều cho tới khi mặt ngoài có màu vàng đậm. Đổ ra, tãi mỏng cho nguội.

Hòe hoa sao đen

Cho hòe hoa vào chảo, đun từ từ, vừa đun vừa đảo đều cho đến khi toàn bộ phía  ngoài bị đen, bên trong có màu nâu hơi vàng, có mùi thơm. Đổ ra, tãi mỏng cho khỏi cháy.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan.

Hòe hoa sao vàng có màu vàng đậm, mùi thơm, bên trong vàng sáng. Hòe hoa sao đen toàn bộ phía ngoài đen đều, không bị cháy, bên trong có màu nâu hơi vàng.

Định tính

Lấy 0,5 g bột thô hoa hòe đã chế cho vào bình nón nút mài dung tích 100 ml, thêm 10 ml ethanol 80 %, đun trên cách thủy sôi 10 phút. Lọc. Dịch lọc dùng làm các phản ứng trong ống nghiệm. Lấy khoảng 2 ml dịch chiết trên, thêm 5 ml ethanol 80 %  rồi chia vào 3 ống nghiệm nhỏ, mỗi ống  2 ml. 

Ống 1 : Thêm khoảng 5 giọt acid hydrocloric đặc (TT), thêm ít bột magnesi, dung dịch chuyển dần  từ mầu vàng nhạt sang hồng rồi tím đỏ.

Ống 2: Thêm vài giọt dung dịch natri hydroxyd 15 % (TT), xuất hiện tủa vàng cam, tủa sẽ bị tan khi lượng natri hydroxyd  dư.

Ống 3: Thêm  vài giọt dung dịch  sắt (III) clorid 5 % (TT), xuất hiện màu xanh lục.

SKLM

Chất hấp phụ: Bản mỏng Silicagel GF ₂₅₄ (Merck), tráng sẵn, hoạt hóa ở 110 ⁰C trong 1 giờ.

Hệ dung môi khai triển:   n - butanol  :   acid acetic  :   H₂O    (   4 :  1:  5)

Hệ dung môi này, cần được lắc kỹ trong bình gạn, loại bỏ phần nước bão hòa dung môi ở lớp dưới. Cũng có thể dùng phần nước bão hòa dung môi này, tẩm vào miếng giấy lọc, đặt  sát chung quanh thành bình để tăng bão hòa dung môi bình  khai triển.

Dung dịch thử: Dùng dịch chiết như phần định tính ở trên hoặc dịch chiết ở phần định lượng để làm dung dich chấm sắc ký.

Dung dịch đối chiếu: Pha dung dịch rutin, quercetin chuẩn với nồng độ 1mg/1ml ethanol 90 % (TT)).

Hiện màu: Soi đèn tử ngoại bước sóng  365 nm, hơi  amoniac đặc (TT).

Tiến hành

Chấm  riêng biệt lên bản mỏng, mỗi mẫu 10 μl dung dịch thử. Song song chấm với dung dịch chuẩn của rutin, quercetin, sau khi khai triển với hệ dung môi trên, lấy ra để khô bản sắc ký ở nhiệt độ phòng rồi soi dưới đèn tử ngoại ở bước sóng  365 nm, sau đó đặt bản mỏng vào bình bão hòa hơi amoniac đặc.

Quan sát các vết xuất hiện. Tính giá trị Rf

Kết quả: Hoa hòe sao vàng, sao cháy, soi dưới đèn tử ngoại bước sóng 365 nm, đều cho 2 vết. Vết cho huỳnh quang nâu (trùng với vết rutin  chuẩn, Rf: 0,50 - 0,54), vết cho huỳnh quang lam sáng (trùng với vết quercetin chuẩn). Với  hơi amoniac đặc (TT), cả hai vết đều cho màu vàng.

Định lượng

Pha dung dịch rutin chuẩn: Cân chính xác khoảng 0,2 g rutin chuẩn đã sấy khô (trong chân không) tới khối lượng không đổi rồi cho vào bình định mức 100ml. Thêm 70 ml methanol (TT), đặt trên cách thủy sôi, lắc kỹ, để hòa tan. Lấy ra để nguội rồi bổ sung methanol đủ 100ml, lắc kỹ. Lấy chính xác 10 ml dung dịch này cho vào bình định mức 100 ml khác. Thêm nước cất tới vạch, lắc kỹ (mỗi ml chứa 0,2 mg rutin khan).

Xây dựng đường cong chuẩn: Lấy chính xác : 1,0; 2,0; 3,0; 4,0;5,0 và 6,0 ml dung dịch chuẩn cho vào bình định mức 25 ml riêng biệt, thêm nước cho tới 6 ml ở mỗi bình rồi thêm 1ml dung dịch natri nitrit 5 % (TT), trộn kỹ. Để yên 6 phút, thêm 1 ml dung dịch nhôm nitrat 10 % (TT), trộn kỹ. Để yên 6 phút. Thêm 10 ml dung dịch natri hydroxyd 10 % (TT), thêm nước tới vạch, trộn kỹ và để yên 15 phút. Đo độ hấp thụ ở bước sóng 500 nm. Vẽ đường cong chuẩn, độ hấp thụ biểu thị ở trục tung, nồng độ biểu thị ở trục hoành.

Dung dịch thử: Cân chính xác khoảng 1g bột thô hoa hòe đã chế biến và sấy khô ở 60 ⁰C trong 6 giờ. Gói vào giấy lọc rồi cho vào bình Soxhlet có dung tích 100 ml.  Loại tạp bằng 80-100ml ether dầu hỏa (TT) trên cách thuỷ tới khi dịch chiết không màu. Để nguội gạn bỏ và bay hết hơi ether dầu hoả. Chiết bằng 90ml methanol (TT) tới khi dịch chiết không còn màu. Chuyển dịch chiết vào bình định mức 100 ml, rửa bình chiết bằng một lượng nhỏ methanol rồi cho dịch rửa vào bình định mức. Thêm methanol cho tới vạch  và lắc kỹ. Lấy chính xác 10ml dung dịch trên cho vào bình định mức 100 ml, thêm nước tới vạch và lắc kỹ. Lấy chính xác 3 ml cho vào bình định mức 25 ml, thêm 3ml nước rồi thêm 1 ml dung dịch natri nitrit 5 % (TT), trộn kỹ. Để yên 6 phút, thêm 1ml dung dịch nhôm nitrat  10 % (TT), trộn kỹ, để yên 6 phút. Thêm 10ml dung dịch natri hydroxyd 10 % (TT), thêm nước tới vạch, trộn kỹ và để yên 15 phút. Đo độ hấp thụ ở bước sóng 500 nm. Tính khối lượng rutin (µg)  của dung dịch thử từ nồng độ đọc được trên đường cong chuẩn và tính hàm lượng phần trăm rutin trong hoa hòe, theo công thức sau.

Trong đó:

X, hàm lượng rutin trong hoa hòe chế biến (%)

C, nồng độ rutin  ( mg %) đọc được trên đường chuẩn

d,  độ ẩm của hoa hòe (%)

Kết quả: Hàm lượng rutin trong hoa hòe sao vàng không dưới 28 %, sao đen không dưới 18 %.

Độ ẩm: Không quá 9 % ( DĐVN IV,  phụ lục  9.6, 2 g, 105 ⁰ C, 3 h).

Tro toàn phần: Không quá  10 %

Tỷ lệ hư hao:  Hoè hoa sao vàng khoảng 20 %,  sao đen khoảng 38 - 40%.

Tính vị, quy kinh: Vị hơi đắng. Tính hàn. Quy kinh can, đại tràng.

Công năng, Chủ trị

Lương huyết, chỉ huyết,  thanh can, tả hỏa, hạ huyết áp. Chủ trị máu cam, trĩ xuất huyết, tăng huyết áp, đại tiểu tiện ra máu… Các trường hợp huyết nhiệt, mao mạch giòn, huyết áp tăng, dùng hoa hòe sao vàng, các trường hợp chảy máu, dùng hoa hòe sao đen.

Liều dùng: Ngày 4 - 12g, dưới dạng thuốc sắc hoặc thuốc hãm.

Kiêng kỵ:  Không dùng hoa hòe cho phụ nữ có thai.

Bảo quản: Đóng túi chống ẩm, để nơi khô ráo, thoáng mát. Tránh  mốc mọt.

Thời hạn sử dụng: 12 tháng.

Là thân rễ đã loại bỏ rễ con và lông, phơi hay sấy khô của cây Hương phụ vườn (Cyperus rotundus L.,) hoặc cây Hương phụ biển (C. stoloniferus Retz.,) họ Cói (Cyperaceae)

Phương pháp chế biến

Hương phụ được loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ một đêm cho mềm rồi đem thái lát mỏng 1 – 2mm. Sấy khô. Sau khi sấy khô hương phụ được chế theo tỷ lệ sau:

                                          Hương phụ                                     40,0kg (Hương phụ thái lát khô)

                                          Nước muối 5%                                2,0 lít

                                          Nước gừng 5%                               2,0 lít

                                          Giấm                                              2,0 lít

                                          Rượu 40⁰                                        2,0 lít

Chia hương phụ thành bốn phần đều nhau, mỗi phần 10 kg, từng phần sẽ được tẩm riêng với mỗi loại phụ liệu trên. Để một đêm, sau đó sao vàng đến khi có mùi thơm là được. Riêng phần tẩm với rượu nên sao xong mới tẩm. Trộn đều bốn phần hương phụ đã chế được hương phụ tứ chế.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan: Hương phụ sau chế là những mảnh nhỏ hoặc lát mỏng không còn lông, bên ngoài vỏ có màu nâu hoặc nâu sẫm, mặt lát có màu nâu nhạt hơi hồng. Mùi thơm, có vị cay, hơi đắng ngọt.

Định tính

Phản ứng hoá học

Lấy khoảng 3 g hương phụ chế, làm ẩm bằng amoniac trong 30 phút đến 1 giờ, chiết với 20 ml cloroform, lọc. Bốc hơi cách thuỷ đến cắn khô, hoà tan cắn bằng 15 ml dung dịch acid hydrocloric 1%, lọc, lấy dịch lọc chia đều vào 3 ống nghiệm:

• Ống 1: thêm 1 – 2 giọt thuốc thử Mayer xuất hiện tủa trắng đục.
• Ống 2: thêm 1 – 2 giọt thuốc thử Bouchardat xuất hiện tủa đỏ nâu.
• Ống 3: thêm 1 – 2 giọt thuốc thử Dragendorff xuất hiện tủa vàng cam.

Định lượng:  Định lượng tinh dầu ( theo DĐVN IV, phụ lục 12.7)

Cân chính xác 100,0 g hương phụ chế đã tán thô và xác định độ ẩm cho vào bình cầu dung tích 1 lít, lắp sinh hàn ngược và dụng cụ hứng tinh dầu có chia vạch. Đun sôi trong 4 giờ. Đọc thể tích tinh dầu (Vml).

Kết quả hàm lượng tinh dầu được tính theo công thức:

  

Trong đó:          V là thể tích tinh dầu đọc được (ml)

                        a là khối lượng hương phụ chế đem định lượng (g)

                        d là độ ẩm mẫu hương phụ chế đem định lượng (%)

Hàm lượng tinh dầu trong hương phụ chế không dưới 0,2 %.

Độ ẩm              Không quá 13 %  ( DĐVN IV, phụ lục 9.6, 5g,105⁰C, 3 giờ)

Tro toàn phần              Không quá 5 %

Tỷ lệ hư hao                 Không quá 4 %

Tính vị, qui kinh

Vị cay, hơi đắng, tính hàn. Qui vào kinh can và 12 kinh mạch.

Công năng, chủ trị

Điều khí, khai uất, điều hoà kinh nguyệt, giảm đau. Can khí trệ: biểu hiện đau trướng ngực, hạ vị, thượng vị. Chủ trị: Kinh nguyệt không đều, vô kinh, bế kinh. Chữa các chứng trong thai sản, trừ đờm, tiêu thực, giảm đau.

Liều dùng

Ngày dùng 6 – 12 g.

Kiêng kỵ

Chứng âm hư và huyết nhiệt không nên dùng.

Bảo quản

Hương phụ tứ chế không nên bào chế nhiều, chỉ nên làm đủ dùng trong vòng 15 – 20 ngày. Đậy kín, tránh ẩm.

Là thân rễ phơi hay sấy khô của cây huyền hồ (Corydalis yanhusuo W.T.Wang.), họ Thuốc phiện (Papaveraceae).

Phương pháp chế biến

1. Sinh huyền hồ: Loại tạp chất, rửa sạch, phơi khô, giã dập nát thành mảnh nhỏ trước khi dùng.

2. Thố huyền hồ: Huyền hồ loại tạp, rửa sạch, phơi hoặc sấy đến se, trộn với giấm ăn, ủ 1 – 2 giờ cho ngấm hết giấm, đem sao nhỏ lửa cho tới khô, hoặc cho vào nồi đun sôi cách thuỷ đến khi giấm thấm hết vào bên trong, lấy ra phơi hoặc sấy khô, thái lát mỏng hoặc đập dập trước khi dùng. Dùng 2 lít giấm ăn cho 10 kg huyền hồ.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan: Vỏ ngoài màu nâu xám, mặt cắt có màu vàng nhạt, nhấm có vị cay, hoặc cay chua (thố huyền hồ).

Định tính

SKLM

Bản mỏng: Silicagel G có phun dung dịch NaOH 1% hoạt hoá ở 105⁰C trong 1 giờ.

Dung môi khai triển: Toluen - Aceton (9:2).

Dung dịch thử: Lấy 1g bột huyền hồ chế, thêm 50ml methanol, siêu âm trong 30 phút, lọc. Bốc hơi trên cách thuỷ dịch lọc đến cắn khô. Hoà tan cắn vào 10ml nước cất. Thêm dung dịch amoniac đậm đặc(TT) đến pH 9 – 10. Chiết 3 lần, mỗi lần 10 ml ether ethylic. Gộp các dịch chiết ether ethylic bốc hơi trên cách thuỷ đến cắn khô. Hoà tan cắn trong 1 ml methanol làm dung dịch thử. 

Dung dịch tetra-hydropalmatin chuẩn: Lấy 0,5 mg tetra-hydropalmatin chuẩn hoà tan trong 1 ml methanol.

Tiến hành: Chấm riêng biệt mỗi loại 5 µl dung dịch thử huyền hồ, dung dịch tetra-hydropalmatin chuẩn. Triển khai SKLM, sau khi triển khai, lấy bản mỏng ra để khô ngoài không khí. Đặt vào bình bão hoà hơi iod trong 3 phút. Để ra ngoài đuổi hết hơi iod. Soi dưới đèn tử ngoại bước sóng 365 nm, các vết phát quang thu được trên sắc ký đồ của dung dịch thử huyền hồ phải 1 vết có màu và Rf tương đương với vết phát quang của tetra-hydropalmatin chuẩn.

Định lượng: chất chiết được trong ethanol nóng

Cân chính xác khoảng 2 – 4 g bột Huyền hồ chế (đã xác định độ ẩm) cho vào bình nón có nút mài dung tích 100ml. Thêm chính xác 50ml ethanol tuyệt đối, đậy bình, cân xác định khối lượng, để yên trong 1 giờ, đun sôi nhẹ hồi lưu trong 1 giờ. Để nguội, lấy bình ra, đậy kín, cân xác định lại khối lượng, bổ sung phần khối lượng bị giảm bằng ethanol, lắc kỹ, lọc qua phễu lọc khô vào một bình hứng khô.   Bỏ 5 ml dịch lọc đầu, lấy chính xác 25 ml dịch lọc trên vào cốc thuỷ tinh đã cân bì trước, bốc hơi cách thuỷ đến khối lượng không đổi, đến cắn khô. Sấy cắn khô ở 105⁰C trong 3 giờ và để nguội 30 phút trong bình hút ẩm. Cân nhanh và chính xác khối lượng cắn.

Tỷ lệ chất chiết được trong ethanol nóng được tính theo công thức:

  

Trong đó:          X là % chất chiết được trong cồn nóng

m (g) khối lượng cắn thu được trong mẫu thử

                        a (g) khối lượng mẫu huyền hồ đem chiết

                        d (%) là độ ẩm mẫu huyền hồ đem định lượng

Chất chiết được trong cồn nóng không được dưới 13 %.

Độ ẩm              Không quá 14 % ( DĐVN IV, phụ lục 9.6, 5g,105⁰C, 3 giờ)

Tro toàn phần              Không quá 4 %

Tỷ lệ hư hao     Không quá 13 %.

Tính vị, qui kinh:  Vị cay, đắng, tính ôn. Vào kinh can, phế, tỳ.

Công năng, chủ trị:  Lợi khí, hoạt huyết, chỉ thống. Chủ trị: Ngực sườn đau tức, đau thượng vị, vô kinh, bế kinh, ứ huyết sau sinh, đau sưng do chấn thương.

Liều dùng:  6 – 12 g.

Kiêng kỵ:  Phụ nữ có thai, băng huyết, rong huyết, sản hậu, huyết hư.

Bảo quản  Nơi khô ráo, tránh mốc mọt

Lớp màng trong đã phơi hoặc sấy khô của mề con Gà (Gallus gallus domesticus Brisson), họ Chim trĩ (Phasianidae).

Phương pháp chế biến

Kê nội kim phiến: Nhặt và loại tạp chất, rửa sạch, để ráo nước. phơi hoặc sấy khô.

Kê nội kim sao: Lấy Kê nội kim sạch, rang với cát, đến khi phồng lên, lấy ra, để nguội.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Kê nội kim phiến: Màng gần nguyên hoặc từng mảnh khô cong, cuộn lại, dày khoảng 0,2 cm. Mặt ngoài màu vàng, lục vàng hoặc nâu vàng, màng mỏng trong mờ, có nếp nhăn dọc nhô lên. Chất giòn dễ gãy vỡ, vết gãy bóng như sừng. Mùi hơi tanh, vị hơi đắng.

Kê nội kim sao: Dược liệu sau khi sao có màu nâu vàng sậm tới màu vàng sém đen, trên bề mặt có những nốt phồng nhỏ, bị vỡ khi bóp nhẹ, mảnh vỡ bóng láng.

Độ ẩm

Không quá 12,0 % cho cả kê nội kim phiến và sao vàng (DĐVN IV, phụ lục 9.6; 1 g, 105⁰C, 4 giờ).

Tro toàn phần

Không quá 2,0 % (cho cả kê nội kim phiến và chế).

Chất chiết được trong dược liệu

Tiến hành theo phương pháp chiết nóng, dùng ethanol 50 % (TT) làm dung môi.

Cân chính xác khoảng 2,0 g bột kê nội kim chế có cỡ bột nửa thô cho vào bình nón 100 ml. Thêm chính xác 50,0 ml ethanol  50 % , đậy kín, cân xác định khối lượng, để yên 1 giờ, sau đó đun sôi nhẹ dưới hồi lưu 1 giờ, để nguội, lấy bình nón ra, đậy kín, cân để xác định lại khối lượng, dùng ethanol  50 % để bổ sung phần khối lượng bị giảm, lọc qua phễu lọc khô vào một bình hứng khô thích hợp. Bỏ 5 ml dịch lọc đầu, lấy chính xác 25 ml dịch lọc cho vào cốc thủy tinh đã cân bì trước, cô trong cách thủy đến cắn khô, cắn thu được sấy ở 105 ⁰C trong 3 giờ, lấy ra để nguội trong bình hút ẩm 30 phút, cân nhanh để xác định khối lượng cắn. Tính phần trăm lượng chất chiết được bằng nước theo dược liệu khô.

X : Hàm lượng chất chiết được (%)

m₁: Khối lượng cốc (g)

m₂ : Khối lượng cốc và cắn (g)

a: Độ ẩm của dược liệu (%)

d: Khối lượng dược liệu thử (g)

Hàm lượng chất chiết được bằng phương pháp chiết nóng với dung môi ethanol 50 % Không ít hơn 7,5 % cho cả kê nội kim phiến và chế.

Tính vị, quy kinh

Vị ngọt, tính bình. Vào các kinh tỳ.

Công năng, chủ trị

Kê nội kim sao tăng cường tác dụng kiện vị tiêu thực.

Công năng: Kiện vị, tiêu thực, sáp tinh. Chủ trị: Thực tích không tiêu, bụng đầy trướng, nôn mửa, kiết lỵ, di tinh. Trẻ em cam tích, đái dầm.

Cách dùng, liều lượng

Ngày dùng 3 - 9 g, dạng thuốc tán.

Kiêng kỵ

Không bị tích trệ không nên dùng

Bảo quản

Để nơi khô, trong bao bì kín, tránh mốc, mọt.

Là phần trên mặt đất đã phơi hay sấy khô của cây thảo ma hoàng (Ephedra sinica Stapt.,), cây trung gian ma hoàng (E. intermedia Schrenk et C.A.Mey.,) hoặc cây mộc tặc ma hoàng (E. equisetina Bge.,), họ Ma hoàng (Ephedraceae).

Phương pháp chế biến

1. Ma hoàng phiến: loại bỏ rễ, tạp chất và cắt thành từng khúc dài 2 – 3 cm. Phơi hoặc sấy khô.

2. Ma hoàng chích mật ong: loại bỏ rễ, tạp chất và cắt thành khúc dài 2 – 3 cm. Phơi hoặc sấy cho se. Mật ong hoà với đồng lượng nước sôi. Tẩm dịch mật vào Ma hoàng ủ cho thấm đều trong 30 – 60 phút. Cho vào chảo sao nhỏ lửa, đảo đều cho tới khô và sờ không dính tay. Dùng 2 kg mật luyện cho 10 kg Ma hoàng.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan: Ma hoàng chế có màu xanh nâu hơi vàng, vị đắng, hơi ngọt ( nếu chích mật)

Định tính

Phản ứng hoá học

- Phản ứng Biure: lấy khoảng 2g bột ma hoàng chế trộn với 5ml dung dịch amoniac đặc, 20ml cloroform vào bình nón nút mài dung tích 50ml, để yên trong 30 – 60 phút. Lọc dịch cloroform cho vào bình gạn, lắc kỹ với 2ml dung dịch HCl 5% , để yên, gạn lớp dịch acid vào ống nghiệm. Thêm vài giọt  dịch NaOH 10% đến pH 8 – 10, thêm một giọt dung dịch CuSO₄ (TT) và 1ml ether ethylic. Lắc và để yên, ether ethylic sẽ có màu đỏ tía, lớp nước có màu lam.

- Phản ứng kết tủa: Lấy 2 g bột ma hoàng chế cho vào bình nón, thêm 10 ml dung dịch HCl 5%, đun cách thuỷ trong 5 – 10 phút. Lấy ra để nguội, lọc, dịch lọc cho vào ống nghiệm cho vài giọt thuốc thử Dragendorff vào sẽ xuất hiện tủa đỏ.

Sắc ký lớp mỏng

Bản mỏng silicagel G tráng sẵn được hoạt hoá ở 110⁰C trong 1 giờ.

            Dung môi khai triển: Cloroform – Methanol – Amoniac đậm đặc (20: 5: 0,5)

            Dung dịch thử: Lấy 1,0 g bột ma hoàng chế cho vào bình cầu dung tích 50 ml, thêm vài giọt amoniac đậm đặc, thêm 10ml cloroform, đun hồi lưu cách thuỷ trong 1 giờ. Để nguội, lọc, bốc hơi dịch lọc trên cách thuỷ đến cắn, hoà tan cắn vào 2ml methanol làm dung dịch thử.

            Dung dịch chuẩn Ephedrin: hoà tan 1mg Ephedrin hydroclorid vào trong 1ml methanol.

            Chấm  riêng biệt lên bản mỏng 5µl mỗi dung dịch trên. Tiến hành SKLM theo DĐVN IV phụ lục 5.4. Sau khi triển khai, lấy bản mỏng ra sấy nhẹ hoặc để khô tự nhiên trong không khí, phun dung dịch ninhydrin (TT) và sấy ở 110⁰C trong 5 phút. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải cho vết có vị trí và màu sắc tương đương với Ephedrin hydroclorid.

Định lượng:

Cân chính xác khoảng 5 g bột dược liệu cho vào bình Soxhlet, thêm 3 ml amoni hyroxyd đậm đặc (TT), 10 ml ethanol (TT) và 20 ml ether (TT). Để yên 24 giờ, thêm ether (TT) và đun hồi lưu trên cách thuỷ trong 4 giờ cho đến khi hết alcaloid. Chuyển dịch chiết vào một bình gạn, rửa bình chiết bằng một lượng nhỏ ether (TT). Lắc dịch chiết với dung dịch acid hydrocloric 0,5 M (TT) lần đầu 20 ml, sau đó lắc tiếp 4 lần, mỗi lần 10 ml. Gộp hết dịch acid lại, kiềm hoá bằng dung dịch natri hydroxyd 40% (TT), bão hoà bằng natri clorid (TT), lắc với ether (TT) lần đầu 20 ml và 4 lần tiếp theo mỗi lần 10 ml. Gộp các dịch ether lại, rửa 3 lần mỗi lần 5 ml dung dịch natri clorid bão hoà (TT). Gộp các nước rửa lại và lắc với 10 ml ether (TT). Gộp hết các dịch ether lại, thêm chính xác 30 ml dung dịch acid sulfuric 0,01 M (CĐ), lắc đều, để yên lớp acid trong bình gạn cho phân lớp; lấy riêng lớp acid cho vào bình nón 250 ml, dịch ether được rửa 3 lần, mỗi lần với 5 ml nước. Gộp nước rửa vào bình nón đựng acid trên, đun cách thuỷ đuổi hết ether và để nguội, chuẩn độ acid thừa bằng dung dịch natri hydroxyd 0,02 M (CĐ), dùng 2 giọt đỏ methyl làm chất chỉ thị màu. 1 ml dung dịch acid sulfuric 0,01 M (TT)  tương đương với 3,305 mg ephedrin (C₁₀H₁₅NO). Dược liệu phải chứa không dưới 0,8% alcaloid toàn phần tính theo ephedrin C₁₀H₁₅NO.

Độ ẩm                          Không quá 10 %. ( DĐVN IV, phụ lục 9.6, 5g, 105⁰C, 3 giờ)

Tro toàn phần Không quá 9 %.

Tỷ lệ hư hao     Không quá 15 %.

Tính vị, qui kinh: Vị cay, đắng, tính ôn. Quy vào kinh phế, bàng quang, kiêm vào kinh tâm và đại tràng.

Công năng, chủ trị: Ma hoàng phiến: phát tán, phong hàn, bình xuyễn, lợi niệu. Chủ trị: Cảm mạo có các triệu chứng ớn lạnh, sốt, đau đầu, chảy nước mũi, không ra mồ hôi, phù thận cấp, hen phế quản. Ma hoàng chích mật: nhuận phế, chỉ khái. Chủ trị: ho do cảm lạnh khi biểu khí đã giải.

Liều dùng  2 – 9 g dạng thuốc sắc.

Kiêng kỵ  Khí hư tự hãn không dùng, phế nhiệt khó thở không dùng.

Bảo quản  Nơi thoáng mát, tránh ẩm.

Vỏ đã phơi khô của nhiều loại Hàu như: Hàu ống (Ostrea gigas Thunberg), Hàu sông (Ostrea rivularis Gould) hay Hàu Đại liên (Ostrea talienwhanensis Crosse), họ Hàu (Ostreidae).

Phương pháp chế biến

1. Sinh mẫu lệ: Mẫu lệ  cạo bỏ phần ruột, rửa sạch phơi hay sấy khô, đập dập thành mảnh nhỏ.

2. Mẫu lệ nung : Xếp mẫu lệ sạch trực tiếp lên lò nung, nung cho đến khi mảnh mẫu lệ nóng hồng đều, có màu trắng xám, thì lấy ra tãi cho nguội. Đập nhẹ cho vỡ vụn hoặc tán thành bột mịn.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan: Mẫu lệ mặt ngoài màu trắng xám, có khía, mặt trong sáng óng ánh lớp xà cừ, cứng chắc ( sinh mẫu lệ), dễ vỡ khi bóp ( mẫu lệ nung). Có vị mặn.

Định tính

Phản ứng hoá học:  Nhỏ vài giọt dung dịch HCl 10% vào mẫu lệ nung xuất hiện các bọt khí.

Định lượng Chất chiết được trong nước nóng

Cân chính xác khoảng 2,0 g bột mẫu lệ nung đã xác định độ ẩm, cho vào bình nón có nút mài dung tích 250 ml. Thêm chính xác 100 ml nước cất, đậy nắp và cân. Đun sôi hồi lưu cách thuỷ trong 1 giờ. Lấy bình ra, đậy nút bình, để nguội và cân, thêm nước đến khối lượng cân ban đầu. Lắc kỹ, lọc qua giấy lọc khô. Bỏ 10 ml dịch lọc đầu, lấy chính xác 25 ml dịch lọc sau cho vào cốc thuỷ tinh đã được sấy khô và cân bì trước, đun cách thuỷ đến cắn khô. Đặt cốc vào tủ sấy, sấy ở 105⁰C trong 3 giờ. Lấy cốc ra đặt vào trong bình hút ẩm làm nguội trong 30 phút. Cân nhanh và chính xác.

Phần trăm chất chiết được bằng nước nóng trong mẫu lệ được tính theo công thức:

  

Trong đó:          X là % chất chiết được trong nước nóng

m (g) khối lượng cắn thu được trong mẫu thử

                        a (g) khối lượng mẫu lệ đem chiết

                        d (%) là độ ẩm mẫu lệ đem định lượng

Phần trăm chất chiết được trong nước nóng của mẫu lệ  không được dưới 3%.

Độ ẩm    Không quá 5 % ( DĐVN IV, phụ lục 9.6, 5g,105⁰C, 3 giờ)

Tỷ lệ hư hao   Không quá 15 %

Tính vị, qui kinh: vị mặn, tính lương. Quy vào 3 kinh can, đởm, thận

Công năng, chủ trị

Sinh mẫu lệ: tác dụng  an thần, dưỡng âm, tiềm dương, tán kết nhuyễn kiên.

Mẫu lệ nung (đoạn mẫu lệ): tác dụng thu liễm.

Dùng để trị: Các chứng hồi hộp, đánh trống ngực, mất ngủ, hoa mắt, ù tai, tràng nhạc, hòn khối ở bụng, tự hãn, đạo hãn, di tinh, bạch đới, băng huyết, đau dạ dày, ợ chua.

Liều dùng: 12 – 40 g dạng thuốc sắc, dạng bột ngày dùng 4 – 6g.

Kiêng kỵ: Không dùng cho người hư hàn.

Bảo quản:  Nơi khô ráo, thoáng mát.

Miết giáp là mai phơi hay sấy khô của con Ba ba (Trionyx sinensis Wiegmann.), thuộc họ Ba ba (Trionychidae).

Phương pháp chế biến

Miết giáp: Ngâm trong nước, dùng bàn chải cứng hay dao nhọn, cạo bỏ da thịt còn sót, rửa sạch, phơi khô.

Miết giáp chế

                                    Miết giáp                      5,0 kg

                                    Giấm trắng                    1,0 lít

Lấy cát sạch, cho vào nồi rang, rang cho tới khi cát tơi rời, cho Miết giáp sạch vào, sao cho tới khi mặt ngoài hơi vàng, lấy ra ngay, sàng bỏ cát, đổ Miết giáp ngay vào trong chậu có giấm. Vớt ra, phơi khô. Khi dùng giã nát.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan:

Miết giáp: Hình bầu dục hay hình trứng, dài 10 cm – 20 cm, rộng 8,5 cm – 18 cm, phía lưng hơi nổi nhô lên. Màu nâu đen hay màu lục đen, hơi sáng óng ánh, có nhiều vân nhăn và những nốt đốm màu vàng tro hay trắng tro. Giữa lưng có một đường cạnh gờ thẳng dọc, trên có những đốt chắp nối nhau, hai bên đều thấy rõ 8 đường lõm ngang chắp nối ăn khớp với nhau hình răng cưa. Ở mép hai bên phải trái có thể thấy 8 đôi màu trắng nhô ra, giống những chiếc răng. Mặt phía trong màu trắng, ở giữa có một đường xương sống nổi thành gờ, mỗi bên đều có 8 chiếc xương sườn. Đầu xương uốn cong vào phía trong. Chất cứng chắc, dễ nứt gãy từ những đường nối khớp răng cưa. Mùi hơi tanh, vị mặn.

Miết giáp chế: Là những mảnh miết giáp rời, màu hơi vàng, một số miếng có mép ngoài hơi cháy sém. Mùi hơi chua, vị chua mặn.

Độ ẩm: Theo phương pháp xác định mất khối lương do làm khô theo DĐVN IV (Phụ lục 9.6)(Cân chính xác khoảng 10 g, sấy ở 105 ⁰C, trong 5 h đến khối lượng không đổi). Độ ẩm không quá 5 %.

Tạp chất: Lấy 100g Miết giáp, dùng dao cạo hết keo thịt còn dính, cạo và bỏ mảnh xương bị mủn đen, tiến hành cân lại. Tỷ lệ tạp chất không quá 1 %.

Tỷ lệ hư hao: Miết giáp thành miết giáp chế không quá 5 %.

Tính vị, quy kinh:

Vị mặn, tính hàn; vào kinh can, thận và tỳ.

Công năng, chủ trị

Công năng: Dưỡng âm, thanh nhiệt, bình can tiềm dương, nhuyễn kiên tán kết.

Chủ trị: Cốt chưng lao nhiệt (nóng sốt hầm trong xương), sốt rét lâu ngày, sưng lá lách, bị đau cứng dưới mạng sườn, báng kết ở bụng, phụ nữ kinh nguyệt bế tắc, trẻ em kinh giản.

Liều dùng: 12g đến 20g. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.

Kiêng kỵ: Người hư không nhiệt, vị yếu hay nôn, tỳ hư ỉa chảy, phụ nữ có thai không được dùng.

Bảo quản:

Để nơi khô ráo. 

Rễ đã phơi hoặc sấy khô của cây đảng sâm Trung Quốc (Codonopsis pilosula (Franch.) Nanff.), họ Hoa chuông (Campanulaceae).

Phương pháp chế biến

Đảng sâm phiến: Rễ đảng sâm được rửa sạch, cắt đoạn 2-3 cm, phơi hoặc sấy khô.

Đảng sâm chế gừng:

Đảng sâm phiến            10 kg

Gừng tươi              1,0 kg

Đảng sâm phiến tẩm với dịch nước gừng sau đó đem sao đến khi có mùi thơm của gừng bốc lên, lấy ra, để nguội.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Đảng sâm phiến: Phiến thuốc màu trắng ngà, thể chất mềm, nhuận. Mùi thơm, vị ngọt nhẹ.

Đảng sâm chế gừng: Phiến thuốc màu trắng ngà, thể chất mềm, nhuận. Thơm mùi gừng, vị ngọt nhẹ.

Định tính

Phản ứng hoá học

Lấy 5g bột đảng sâm phiến hoặc đảng sâm chưng, thêm 20 ml ethanol 70%, đun cách thuỷ trong 15 phút. Lọc lấy dịch trong để làm các phản ứng sau:

Cho 5ml dịch chiết vào ống nghiệm, bịt miệng ống, lắc trong 15 giây. Kết quả: Cột bọt bền ít nhất trong vòng 10 phút.

Lấy 1ml dịch chiết vào ống nghiệm sạch, cô cạn, hoà tan cắn bằng 1ml cloroform (TT). Thêm 1ml anhydric acetic băng, thêm từ từ theo thành ống 1ml acid sulfuric đậm đặc.

Kết quả: Phản ứng tạo thành vòng tím đậm giữa 2 lớp dung dịch thử.

Phương pháp sắc k ý lớp mỏng:

Chất hấp phụ: Bản mỏng silica gel 60 GF₂₅₄ tráng sẵn (Merck) đã hoạt hóa ở 110^oC trong 30 phút

Hệ dung môi khai triển:  Cloroform : methanol (9 : 1).

Hiện màu: Ánh sáng tử ngoài ở bước sóng (l=366nm).

Chuẩn bị dịch chiết: Lấy 5 g bột đảng sâm phiến hoặc đảng sâm chế, chiết với 50 ml ether dầu hoả (TT) trong bình Soxhlet 1 giờ, lấy bã cho bay hết hơi ether dầu hoả rồi chiết tiếp bằng 50 ml methanol (TT). Cất thu hồi dung môi dưới áp suất giảm được cắn, thêm 30 ml nước cất để hoà tan cắn. Lắc với 20 ml n-butanol bão hoà nước (TT), cất thu hồi n-butanol. Hoà tan cắn bằng 2 ml methanol (TT) được dịch chấm sắc ký.

Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 ml mỗi dung dịch đảng sâm mỗi loại. Sau khi triển khai được 12 - 13 cm, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng. Quan sát bản mỏng dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm thấy xuất hiện 2 vết phát quang màu vàng chanh.

Độ ẩm: Không lớn  hơn 15 % (đảng sâm phiến); 10 % (đảng sâm chế gừng), (DĐVN IV, phụ lục 9.6; 3 g, 105 ⁰C, 4 giờ).

Tỷ lệ hư hao: Không lớn  hơn 20 % (đảng sâm phiến); 25 % (đảng sâm chế gừng).

Tro toàn phần: Không quá 1 % (cho cả đảng sâm phiến và chế gừng).  

Định lượng: Hàm lượng chất chiết được trong dược liệu với ethanol 45 % bằng phương pháp chiết nóng không nhỏ hơn  45 % (cho cả đảng sâm phiến và chế gừng). Tiến hành theo DĐVN IV phụ lục 12.10

Tính vị qui kinh: Vị cam, tính bình, qui kinh tỳ, phế.

Công năng chủ trị: Bổ trung ích khí, kiện tỳ ích phế. Chủ trị tỳ phế hư nhược, thở dồn, tim đập mạnh, ăn yếu, phân lỏng, ho suyễn, nội nhiệt, tiêu khát (đái tháo đường).

Liều lượng: Ngày 9-30 g.

Kiêng kỵ: Không dùng chung với Lê lô.

Bảo quản: để nơi khô ráo, tránh mốc mọt.

Nga truật là thân rễ đã phơi hay sấy khô của cây Nga truật [ Curcuma zedoaria (Berg.) Roscoe ], họ Gừng  (Zingiberaceae)

Phương pháp chế biến

Nga truật  phiến

Đem nga truật  ngâm nước (hoặc đồ) cho mềm. Vớt ra để khô se, thái phiến dầy 2-3 mm. Trường hợp đồ  mềm thì thái phiến ngay sau khi đồ. Phơi khô hoặc sấy khô.

Phương pháp chích giấm

Nga truật phiến              600 g

Giấm                            160 ml

Trộn đều nga truật phiến với giấm. Ủ 3 – 6  giờ cho ngấm hết giấm. Sao nhỏ lửa tới khô, mặt ngoài của phiến hơi vàng.

Phương pháp  nấu với giấm

Nga truật (thân rễ)                               600 g

Giấm                                               160 ml

Nước    sạch                                    160 ml.

Cho nga truật vào giấm, đun sôi nhỏ lửa cho đến cạn. Đổ ra để nguội, thái phiến dày 3 – 5 mm. Phơi khô hoặc sấy khô ở nhiệt độ 60 ⁰C tới khô.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Nga truật chế giấm là những phiến dày 2 – 3 mm, nga truật chích giấm mặt ngoài phiến có mầu hơi vàng, thể chất giòn, vị đắng, hơi cay, hơi chua. 

Định tính

SKLM

Mẫu chấm SKLM là tinh dầu nga truật đã chế thu được bằng phương pháp cất kéo hơi nước, đối với tinh dầu nhẹ hơn nước. Tinh dầu được làm khan nước bằng natri sulfat khan.

Chất hấp phụ: Bản mỏng Silicagel GF ₂₅₄  ( Merck) tráng sẵn, hoạt hóa ở 110 ⁰C, trong 1 giờ.

Hệ dung môi khai triển:   Ether dầu hỏa  :   Ethylacetat      (95 :  5)

Hiện  màu: Soi dưới ánh đèn tử ngoại ở bước sóng 365 nm.

Phun dung dịch vanilin 2% trong ethanol 96 % có acid sulfuric đặc (TT).

Tiến hành

Chấm riêng biệt lên bản mỏng 5 μl tinh dầu mỗi loại, sau khi khai triển với hệ dung môi trên, lấy ra để khô bản sắc ký ở nhiệt độ phòng rồi soi dưới đèn tử ngoại ở bước sóng  365 nm, sau đó phun dung dịch hiện mầu nói trên, để khô bản mỏng rồi đặt vào tủ sấy có nhiệt độ 70 ⁰C  khoảng vài phút.

Quan sát mầu sắc các vết xuất hiện. Tính giá trị Rf

Kết quả: Trên sắc ký đồ tinh dầu của nga truật nấu với giấm và chích giấm đều cho 8 vết có Rf và màu sắc giống nhau.

Định lượng (tinh dầu)

Tiến hành định lượng tinh dầu trong các sản phẩm chế của nga truật bằng phương pháp định lượng tinh dầu nhẹ hơn nước.

Hàm lượng tinh dầu  tính theo công thức:

Trong đó:

m, thể tích tinh dầu (ml)

a,  khối lượng nga truật đem định lượng (g)

d, độ ẩm ( %)

Kết quả: Hàm lượng tinh dầu của nga truật nấu giấm không dưới 0,60%, nga truật chích giấm không dưới 1 %.

Độ ẩm : Không quá 10 % ( DĐVN IV, phụ lục 12.13 ). Dùng 10 g bột dược liệu.

Tro toàn phần Không quá 7 %

Tỷ lệ hư hao  Nga truật nấu giấm khoảng 25 %, nga truật chích giấm khoảng 10 %.

Tính vị, quy kinh: Vị đắng, cay. Tính ấm. Quy kinh can

Công năng, Chủ trị

Phá huyết, hành khí. Tiêu thực hóa tích, thanh phế chỉ ho, hóa đàm. Chủ trị kinh nguyệt bế, đau bụng kinh, ăn uống không tiêu, bụng đầy trướng, ho nhiều đờm.

Liều dùng: Ngày 8 – 12 g, dưới dạng thuốc sắc.

Kiêng kỵ:  Không có tích trệ, không nên dùng; Không dùng  cho phụ nữ có thai.

Bảo quản: Đóng túi chống ẩm, để nơi khô ráo, thoáng mát. Tránh nấm  mốc.

Thời hạn sử dụng: 12 tháng.

Ngũ vị tử là quả chín phơi hay sấy khô của cây Ngũ vị bắc (Schisandra chinensis (Turcz.) Baill.) hoặc của cây Ngũ vị nam (Schisandra sphenanthera Rehd et Wils.), họ Ngũ vị (Schisandraceae).

Phương pháp chế biến

Ngũ vị tử tẩm mật:

                        Ngũ vị tử                      1 kg

                        Mật ong                        0,1 kg

Lấy dao bổ đôi quả; mật ong pha loãng bằng nước đun sôi để nguôi, tỷ lệ 1/1 tẩm mật 3 giờ. Sao đến không dính tay và ngũ vị phồng rộp. Khi dùng giã dập.

Ngũ vị tử tẩm giấm:

                        Ngũ vị tử                      5 kg

                        Giấm trắng                    1 lít

Lấy Ngũ vị tử sạch, trộn với giấm cho thấm đều, đậy kín, để yên 4 giờ. Cho lên đồ đến khi có màu đen, đem ra phơi hay sấy khô.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Ngũ vị tẩm mật sao

Vỏ quả màu tím, đỏ tối. Cùi quả phồng rộp bám vào hạt. Cùi có mùi đặc biệt, vị chua, ngọt. Đập vỡ hạt ngửi thấy mùi thơm, vị cay và hơi đắng.

Ngũ vị tẩm giấm đồ chín

Vỏ quả màu đỏ tím, đỏ tối. Cùi quả mềm nhuyễn. Cùi có mùi đặc biệt, vị chua. Đập vỡ hạt ngửi thấy mùi thơm, vị cay và hơi đắng.

Định tính

Lấy 2 g bột thô, cho vào ống nghiệm, thêm 20 ml nước, ngâm trong 10 phút, thỉnh thoảng lắc đều, lọc. Bốc hơi dịch lọc còn 5 – 6 ml, thêm 20 – 30 ml ethanol (TT), lắc mạnh trong 5 phút, lọc , bốc hơi hết ethanol, thêm 20 ml nước, thêm ít bột than hoạt, lắc đều, lọc. Lấy 2 ml dịch lọc, trung hoà bằng Natri hydroxyd 5% (TT), thêm 1 giọt dung dịch đồng sulfat (TT), đun sôi, lọc, thêm 1 giọt dung dịch Kali permanganat (TT), màu tím biến mất, xuất hiện tủa màu trắng.

Sắc ký lớp mỏng

Lấy 1 g dược liệu chế giã vỡ, thêm 20 ml cloroform (TT). Đun hồi lưu cách thuỷ khoảng 30 phút. Lọc, bốc hơi dịch lọc tới khô. Hòa tan cắn trong 1ml cloroform (TT) làm dung dịch thử.

Bản mỏng silicagel G đã được hoạt hóa ở 105 ⁰C trong khoảng  30 phút.

Hệ dung môi triển khai: Lấy lớp trên của hỗn hợp ether dầu hoả (30⁰ – 60⁰)  – n-dimethyl format – acid formic  (15:5:1)

Chấm lên bản mỏng 5 µldung dịch thử. Sau khi triển khai (12 cm), lấy bản mỏng để khô ở nhiệt độ phòng. Quan sát bản mỏng dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 254nm. Có bốn vết; vết trên cùng màu tím, R_f = 0,88; 3 vết ở dưới, vết màu nâu có Rf = 0,19, màu vàng có R_f = 0,12 màu nâu có R_f=0,07

Độ ẩm: Theo phương pháp xác định mất khối lượng do làm khô trong DĐVN IV, Phụ lục 9.6 (Cân chính xác khoảng 10g, sấy ở 105 ⁰C trong 5 h đến khối lượng không đổi). Độ ẩm không quá 13 %

Tỷ lệ tro toàn phần: Theo phương pháp xác định tro toàn phần trong DĐVN IV, 2009, phụ lục 9.8. Phương pháp 1. Tro toàn phần không quá 5,0 %

Tỷ lệ hư hao

Tẩm rượu sao:  5 %.

Tẩm dấm đồ chín: 5 %.

Tính vị, quy kinh

Vị chua, hơi mặn, tính ôn. Vào kinh Phế, Tâm và Thận.

Công năng, chủ trị

Có tác dụng cố biểu, cầm mồ hôi; ngoài ra, còn có tác dụng liễm phế chỉ khái, ích thận cố tinh, sinh tân dịch chỉ khát.

Chữa ho lâu ngày hư suyễn, tiêu chảy lâu ngày không cầm, tự hãn, đạo hãn, thương tổn tân dịch khát nước, đoản khí, mạch hư, mệt mỏi, an thần.

Liều dùng: 2g đến 6g.

Kiêng kỵ: Đang bị sốt cao, lên sởi, sốt phát ban không được dùng.

Bảo quản

Các dạng chế biến được đóng vào túi chống ẩm; để nơi khô ráo.

Rễ đã phơi hoặc sấy khô của cây đảng sâm (Codonopsis javanica (Blume.) Hook.f. (syn. Campanumoea javanica Blume.), họ Hoa chuông (Campanulaceae).

Phương pháp chế biến

Đảng sâm phiến

Rễ đảng sâm được rửa sạch, ủ mềm, rễ to thái phiến dài 2-3 cm, dày 2-3 mm, rễ nhỏ cắt đoạn 2-3 cm, phơi hoặc sấy khô.

Đảng sâm chưng:

Rễ đảng sâm rửa sạch, tẩm nước, ủ trong 1-2 giờ (tuỳ vào kích thước rễ và nhiệt độ môi trường ủ), trong quá trình ủ đảo đều và phun thêm nước cho thấm đều, cho rễ to xuống dưới, rễ nhỏ phía trên vào một dụng cụ chưng (nếu có nồi nấu bằng hơi thì cho trực tiếp vào nồi). Chưng cách thuỷ trong 2 giờ. Lấy ra, để nguội. Rễ to thái phiến dài 2-3 cm, dày 2-3 mm, rễ nhỏ cắt thành đoạn 2-3 cm, phơi hoặc sấy ở 45⁰C cho se, tẩm nốt nước chưng (nếu có). Phơi hoặc sấy đến khô kiệt ở nhiệt độ dưới 70^oC.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Đảng sâm phiến: Phiến thuốc màu trắng ngà, thể chất thịt, giữa có lõi gỗ. Mùi thơm, vị ngọt nhẹ.

Đảng sâm chưng: Phiến thuốc màu nâu đen thể chất thịt, giữa có lõi gỗ. Mùi thơm, vị ngọt.

Định tính

Phản ứng hoá học

Lấy 5 g bột đảng sâm phiến hoặc đảng sâm chưng, thêm 20 ml ethanol 70% (TT), đun cách thuỷ trong 15 phút. Lọc lấy dịch trong để làm các phản ứng sau:

Cho 5 ml dịch chiết vào ống nghiệm, bịt miệng ống, lắc 15 giây. Cột bọt bền ít nhất trong vòng 10 phút.

Lấy 1 ml dịch chiết vào ống nghiệm sạch, cô cạn, hoà tan cắn bằng 1 ml cloroform (TT). Thêm 1 ml anhydric acetic băng (TT), thêm từ từ theo thành ống 1 ml acid sulfuric (TT). Xuất hiện vòng tím đậm giữa 2 lớp dung dịch thử.

Phương pháp sắc kí lớp mỏng

Chất hấp phụ: Bản mỏng silica gel 60 GF₂₅₄ tráng sẵn (Merck) đã hoạt hóa ở 110^oC trong 30 phút

Hệ dung môi khai triển:  Cloroform : methanol (9 : 1).

Hiện màu: Ánh sáng tử ngoài ở bước sóng (l=366nm) và thuốc thử vanilin 2%/ ethanol tuyệt đối trong acid sulfuric đậm đặc (TT).

Chuẩn bị dịch chiết: Lấy 5 g bột đảng sâm phiến hoặc đảng sâm chưng, chiết với 50 ml ether dầu hoả (TT) trong bình Soxhlet 1 giờ, lấy bã cho bay hết hơi ether dầu hoả rồi chiết tiếp bằng 50 ml methanol (TT). Cất thu hồi dung môi dưới áp suất giảm được cắn, thêm 30 ml nước cất để hoà tan cắn. Lắc với 20ml n-butanol bão hoà nước (TT), cất thu hồi n-butanol. Hoà tan cắn bằng 2 ml methanol (TT) được dịch chấm sắc ký.

Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 ml mỗi dung dịch đảng sâm mỗi loại. Sau khi triển khai được 12-13 cm, lấy bản mỏng ra để khô ở nhiệt độ phòng. Quan sát bản mỏng dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 366 nm thấy xuất hiện 2 vết phát quang màu xanh đối với đảng sâm phiến, 4 vết phát quang màu xanh và 2 vết phát quang màu vàng chanh đối với đảng sâm chưng. Sau đó phun thuốc thử vanilin 2% trong ethanol và acid sulffuric, sấy ở nhiệt độ 105 ^oC trong 10 phút thấy xuất hiện 9 vết màu xanh nâu đối với cả 2 loại.

Độ ẩm: Không lớn hơn: 11% (đảng sâm phiến); 5% (đảng sâm chưng) (DĐVN IV, phụ lục 9.6; 3 g, 105 ⁰C, 4 giờ).

Tỷ lệ hư hao: Không lớn hơn 20% (đảng sâm phiến); 25% (đảng sâm chưng).

Tro toàn phần: không quá 6,0%  (đảng sâm phiến và đảng sâm chưng).

Định lượng: Saponin toàn phần

Cân chính xác khoảng 5 g bột đảng sâm phiến hoặc đảng sâm chưng (đã được xác định độ ẩm). Loại chất béo bằng 50 ml ether dầu hoả (TT), chiết bằng Soxhlet đến khi hết chất béo (khoảng 6 giờ), lấy bã cho bay hết hơi ether. Chiết tiếp như trên bằng 50 ml cloroform (TT) trong 3 giờ, lấy bã bay hết hơi cloroform. Chiết bằng 50 ml methanol (TT) trong 6 giờ. Cất thu hồi dung môi dưới áp suất giảm được cắn, thêm 30 ml nước cất để hoà tan cắn. Lắc với n-butanol bão hoà nước (TT) cho đến khi lớp n-butanol không còn màu. Gộp dịch n-butanol, rửa 3 lần bằng nước cất. Cất thu hồi n-butanol. Hoà tan cắn bằng 2 ml ethanol 80% rồi chuyển vào một cốc đã được xác định khối lượng trước. Bốc hơi trên cách thuỷ được cắn. Sấy khô cắn ở 105 ^oC, trong 3 giờ. Cân cắn.

Hàm lượng saponin theo dược liệu khô tuyệt đối được tính theo công thức:

X: Hàm lượng saponin trong mẫu đảng sâm (%).

m:  khối lượng cắn saponin thu được (g).

d: độ ẩm của mẫu đảng sâm chế (%).

a: khối lượng dược liệu đem chiết (g).

Hàm lượng saponin toàn phần không nhỏ hơn 3,0 % đối với đảng sâm phiến và

không nhỏ hơn  1,0 % đối với đảng sâm chưng.

Tính vị qui kinh: Vị ngọt, tính bình (hơi ôn), qui kinh tỳ và phế.

Công năng - Chủ trị:

Bổ tỳ, kiện vị, ích khí, sinh tân dịch, dưỡng huyết giảm háo khát.

Chữa kém ăn, đại tiện lỏng, mệt mỏi, khát nước, suy nhược cơ thể, sa tử cung, trực tràng, thiếu máu, vàng da, bổ dạ dày, lợi tiểu, tiêu đờm.

Đảng sâm chưng có tác dụng bổ dưỡng, phối hợp chữa suy dinh dưỡng, mệt mỏi, suy nhược cơ thể.

Liều dùng : ngày 15-30g.

Bảo quản: Để nơi khô ráo, thoáng mát, tránh mốc mọt.

Cả cây bỏ rễ đã phơi hay sấy khô của Bèo cái (Pistia stratiotes L.), họ Ráy (Araceae).

Phương pháp chế biến

Phù bình phiến: Loại bỏ rễ và tạp chất, rửa sạch, phơi khô.

Phù bình sao qua: Cho dược liệu vào chảo, dùng lửa nhỏ sao đều đến khi có mùi thơm bốc lên, phiến thuốc ngả mầu sẫm là được.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan :

Phù bình sao: Cụm lá mọc quanh gốc có màu nâu xám hình hoa thị, phiến lá nhăn nheo hơi cháy xém. Thể chất khô dòn, dễ bóp vụn. Mùi thơm nhẹ, vị hơi mặn, cay.

Độ ẩm

Không quá 12 % cho cả phù bình phiến và phù bình sao (DĐVN IV, phụ lục 9.6; 1 g, 105 ⁰C, 4 giờ).

Tro toàn phần

Không quá 6 % cho cả phù bình phiến và phù bình sao.

Tỷ lệ hư hao

Không quá 20 % đối với phù bình phiến và 25 % đối với loại sao vàng.

Tính vị, quy kinh

Vị cay, tính lạnh. Vào hai kinh phế, thận.

Công năng, chủ trị

Phát hãn khu phong, hành thuỷ tiêu phù. Chủ trị: Ngoại cảm phong nhiệt, mày đay (phong chẩn, ẩn chẩn), đơn độc, phù thũng.

Loại bèo tía có tác dụng thanh nhiệt.

Cách dùng, liều lượng

Ngày dùng 6 - 8 g dược liệu khô, dạng thuốc sắc.

Dùng ngoài: Giã nát với ít muối để đắp hoặc sắc nước đặc, xông rửa.

Kiêng kỵ

Không phải thực nhiệt, thực tà, người ra mồ hôi nhiều, thể hư. Phụ nữ có thai cấm dùng.

Bảo quản

Để nơi khô, mát.

Sơn thù là quả gần chín phơi hay sấy khô đã bỏ hạt của cây Sơn thù du (Cornus officinalis Sieb. Et Zucc.), họ Thù du (Cornaceae).

Phương pháp chế biến

Sơn thù nhục: Nhặt sạch tạp chất, lấy quả khô, bỏ hạt là được.

Sơn thù chưng: Cho Sơn thù nhục vào lồng hấp, hấp khoảng 3 giờ đến khi có màu đen, lấy ra phơi khô.

Sơn thù tẩm rượu chưng:

                        Sơn thù nhục                            5 kg

                        Rượu trắng (20 % ethanol)        1-1,3 lít

Trộn đều Sơn thù nhục với rượu, cho vào dụng cụ thích hợp, đậy kín; cho vào nồi nước đun cách thuỷ, đun đến khi nào hút hết rượu, lấy ra, phơi hay sấy nhẹ đến khô.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan:

Sơn thù nhục: Là những quả đã vỡ, nhăn nheo do tách bỏ hạt, dài 1.0 – 1,7 cm, cùi dày không đến 0,15 cm. Mặt ngoài màu hồng tía hoặc nâu tía, nhăn nheo bóng láng, có miệng rạch bỏ hạt, một đầu có rốn nhỏ hình tròn. Màu sắc mặt trong tương đối nhạt hơn và ẩm, không trơn bóng. Không mùi, vị chua chát và hơi đắng.

Sơn thù tẩm rượu chưng: Là những hình phiến không theo quy tắc nào hoặc dạng hình nang, có mặt ngoài màu cánh gián, nhăn nheo, bóng láng. Mùi hơi thơm, vị chua chát và hơi đắng.

Định tính:

Sắc ký lớp mỏng:

Dung dịch thử: Cân khoảng 1 g bột thô Sơn thù đã chế cho vào bình hồi lưu, thêm 20 ml ethylacetat (TT), đun cách thuỷ 30 phút. Lọc, làm bay hơi dịch lọc đến khô, hoà tan cắn trong 2 ml ethanol 96 % (TT) làm dung dịch thử.

Bản mỏng Silicagel G đã hoạt hoá ở 105 ⁰C trong 30 phút.

Hệ dung môi triển khai: Toluen – ethylacetat – acid formic (20: 4: 0,5).

Chấm lên bản mỏng 10 µl dung dịch thử, sau khi triển khai xong, để khô bản  mỏng ngoài không khí, sau đó phun dung dịch acid sulfuric 10 % trong ethanol (TT), sấy ở 105 ⁰C trong 5 – 7 phút tới khi xuất hiện các vết màu. Có 4 vết màu đỏ tím ở ánh sáng thường; ở dưới đèn tử ngoại (λ = 365 nm), vết cuối (R_f khoảng 0,19) có màu vàng nhạt.

Định lượng: Chất chiết được trong nước. Dùng phương pháp chiết lạnh theo DĐVN IV (Phụ lục 12.10), Sơn thù nhục không ít hơn 50 %; sơn thù chưng và tẩm rượu chưng không ít hơn 45 % tính theo dược liệu khô kiệt.

Độ ẩm: Theo phương pháp xác định mất khối lượng do làm khô theo DĐVN IV (Phụ lục 9.6). (Cân chính xác khoảng 20g, sấy ở 105 ⁰C trong 4 h dến khối lượng không đổi). Độ ẩm không quá 13 % (Với cả 3 dạng: Sơn thù nhục, sơn thù chưng và sơn thù tẩm rượu chưng)

Tạp chất: Lấy 100 g Sơn thù chưa chế, nhặt các tạp chất, các hạt và cuống quả, tiến hành cân lại. Tỷ lệ tạp chất: 0,5 %; hạt và cuống quả không quá 3 %.

Tro toàn phần: Theo phương pháp xác định tro toàn phần trong DĐVN IV, 2009 (Phụ lục 9.8). Không quá 6 %

Tỷ lệ hư hao: sơn thù nhục không quá 5 %, sơn thù chưng không quá 10 %.

Tính vị, quy kinh:

Vị chua chát, hơi ôn; vào kinh can và thận.

Công năng, chủ trị

Công năng: Bổ can thận; liễm mồ hôi, sáp tinh khí.

Chủ trị: Đau lưng mỏi gối, ù tai, tai điếc, di tinh, liệt dương, đi đái rắt.

Liều dùng: 6 g đến 12 g.

Kiêng kỵ: Nếu người bên trong có thấp nhiệt, mệnh môn hoả thịnh, tiểu tiện ít thì không được dùng.

Bảo quản: Các dạng chế biến được đóng trong túi chống ẩm, để nơi khô ráo thoáng mát.

Quả chín thái phiến, phơi hay sấy khô của cây Sơn tra (Malus doumeri Bois. A. Chev.) họ Hoa hồng (Rosaceae).

Phương pháp chế biến

Sơn tra sao qua: Lấy sơn tra phiến cho vào nồi, dùng lửa nhỏ sao đến khi có mùi thơm bốc lên.

Sơn tra sao đen: Lấy sơn tra phiến cho vào nồi, dùng lửa nhỏ sao đến khi bên ngoài có màu xám đen bên trong màu vàng đen.

Các yếu tố bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng

Cảm quan

Sơn tra sao qua: Phiến thuốc màu vàng nâu, chất thịt, vỏ ngoài bong nhăn nheo, màu nâu, có những vân lốm đốm. Mùi đặc trưng của Sơn tra, vị chua.

Sơn tra sao đen: Phiến thuốc màu xám đen, bên trong có màu nâu tro,chất thịt. Mùi cháy, vị đắng chua.

Độ ẩm: (DĐVN IV, phụ lục 9.6; 1 g, 105 ^oC, 4 giờ).

Sơn tra sao qua: Không quá 12 %.

Sơn tra sao đen: Không quá 8% .

Tỷ lệ hư hao:

Sơn tra sao qua: Không quá 10 %.

Sơn tra sao đen: Không quá 15 %.

Tro toàn phần

Không quá 8 % cho cả 2 loại sơn tra chế.

Tính vị, quy kinh

Vị chua, ngọt, tính nóng. Vào các kinh tỳ, vị, can.

Công năng chủ trị

Tiêu thực tích, hành huyết khử ứ. Chủ trị: ăn không tiêu, đau bụng, đầy trướng, bụng kết hòn cục, sản hậu ứ huyết, đau bụng.

Sơn tra sao qua: Giảm tính chua, hòa hoãn tác dụng kích thích dạ dày, tăng cường tác dụng tiêu thực hóa tích.

Sơn tra sao đen: Tăng cường tác dụng thu liễm, chỉ tả, chỉ huyết. Trị chứng ăn không tiêu (đặc biệt là thức ăn mỡ), đau bụng, đầy chướng, ợ hơi, đàm ẩm, bụng kết hòn cục, sản hậu ứ huyết đau bụng.

Cách dùng, liều lượng

Ngày dùng 8 – 20 g, dạng thuốc sắc, bột hoặc viên.

Kiêng kỵ

Tỳ hư ăn kém, không có chứng tích tụ.

Bảo quản

Để nơi khô, thoáng mát, tránh mốc mọt.