Tôn giáo là gì? Nguồn gốc, đặc điểm và chức năng của tôn giáo

1. Tôn giáo là gì? 

Tại Điều 2, Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016 giải thích các khái niệm tôn giáo như sau:

“5. Tôn giáo là niềm tin của con người tồn tại với hệ thống quan niệm và hoạt động bao gồm đối tượng tôn thờ, giáo lý, giáo luật, lễ nghi và tổ chức.”

2. Bản chất của tôn giáo

Tôn giáo, về cốt lõi, là sự tìm kiếm ý nghĩa và mục đích tồn tại của con người trong mối quan hệ với một thực tại cao hơn hoặc siêu nhiên. Nó thể hiện nỗ lực của con người nhằm hiểu và kết nối với điều thiêng liêng, giải thích những bí ẩn của cuộc sống và vũ trụ.

Bản chất của tôn giáo bao gồm các yếu tố sau: Niềm tin vào điều siêu nhiên, tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống, sống có đạo đức, trải nghiệm tâm linh, gắn kết cộng đồng và văn hóa.

3. Nguồn gốc của tôn giáo

3.1. Nguồn gốc kinh tế - xã hội

Đầu tiên là mối quan hệ giữa con người với tự nhiên: Sự bất lực của con người trước tự nhiên do trình độ phát triển thấp của lực lượng sản xuất. Công cụ và phương tiện lao động kém phát triển khiến con người yếu đuối trước tự nhiên. Khi trong thế giới hiện thực không đạt được những nhu cầu, mong muốn, con người thường có xu hướng tìm đến các biện pháp tâm linh - hư ảo như là tôn giáo.

Thứ hai là mối quan hệ giữa người với người. Sự phát triển nhanh chóng của xã hội khiến con người trở nên ngột ngạt. Khi xã hội ngày càng phát triển, xung đột giữa những giai cấp, tầng lớp trong xã hội trở nên gay gắt hơn. Sự bóc lột, áp bức của những giai cấp cao hơn khiến quần chúng tìm kiếm lối thoát ở một thế giới khác.

3.2. Nguồn gốc nhận thức

Nguồn gốc nhận thức của tôn giáo liên quan đến quá trình phát triển nhận thức của con người. Tôn giáo chỉ xuất hiện khi con người đạt đến một trình độ nhận thức nhất định, vượt qua giai đoạn nhận thức tự nhiên cảm tính. Con người cần có khả năng trừu tượng hóa, khái quát hóa và tạo ra những biểu tượng về thần thánh và thế giới siêu nhiên. Đây là một yếu tố quan trọng cho sự ra đời của tôn giáo.

3.3. Nguồn gốc tâm lý 

Nguồn gốc tâm lý của tôn giáo đã được các nhà tư tưởng nghiên cứu từ thời cổ đại đến hiện đại: Các nhà duy vật cổ đại cho rằng "Sự sợ hãi sinh ra thần thánh". Yếu tố tâm lý cụ thể là tâm trạng và xúc cảm của con người đóng vai trò quan trọng trong sự hình thành tôn giáo. Các nhà tư tưởng trung đại phát triển từ tư tưởng cổ đại, mở rộng phạm vi nguồn gốc tâm lý, bao gồm: tình cảm tiêu cực, tình cảm tích cực.

4. Một số đặc điểm của tôn giáo

4.1. Tính lịch sử

Tôn giáo là sản phẩm do con người sáng tạo ra. Nó không xuất hiện cùng lúc với sự tồn tại của con người. Khi khả năng tư duy trừu tượng của con người đạt đến mức độ nhất định, tôn giáo ra đời.

Tôn giáo là sản phẩm của lịch sử, thay đổi theo từng giai đoạn. Mỗi thời đại, xã hội lại có những đặc điểm khác nhau và tôn giáo lại được điều chỉnh theo tư duy của con người ở thời đại đó. Tôn giáo có thể sẽ không còn tồn tại trong một giai đoạn lịch sử nhất định trong tương lai.

4.2. Tính quần chúng

Tôn giáo là nơi sinh hoạt văn hóa, tinh thần của một bộ phận đáng kể quần chúng nhân dân lao động. Mặc dù tôn giáo phản ánh hạnh phúc hư ảo, nhưng nó cũng thể hiện khát vọng của những người bị áp bức. Những khát vọng này bao gồm mong muốn về một xã hội tự do, bình đẳng và bác ái.

Đặc trưng của tôn giáo đó là tính nhân văn, nhân đạo và hướng thiện. Đặc điểm này khiến tôn giáo thu hút được nhiều người từ các tầng lớp xã hội khác nhau. Những người ở những tầng lớp xã hội khác nhau đều có thể trở thành tín đồ tôn giáo mà không phân biệt tầng lớp, xuất thân.

4.3. Tính chính trị

Cuộc đấu tranh giữa các dòng, hệ, phái trong tôn giáo thường mang tính chính trị. Tôn giáo đang phát triển đa dạng và phức tạp ở cả cấp độ quốc gia và quốc tế. Sự xuất hiện của các tổ chức tôn giáo quốc tế với thế lực lớn. Các tổ chức này tác động đến nhiều mặt: chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội.

5. Một số chức năng của tôn giáo 

5.1. Chức năng điều chỉnh

Tôn giáo góp phần xây dựng một hệ thống chuẩn mực và giá trị đạo đức. Hệ thống này không chỉ ảnh hưởng đến các nghi lễ tôn giáo, mà còn chi phối hành vi của tín đồ trong đời sống hàng ngày, từ môi trường gia đình đến các mối quan hệ xã hội. Những quy tắc đạo đức do tôn giáo đề ra có tác động mạnh mẽ đến nhiều khía cạnh trong cuộc sống con người. Tuy nhiên, cần nhận thức rằng các chuẩn mực tôn giáo thường mang tính chủ quan và dựa trên niềm tin vào các yếu tố siêu nhiên, do đó có thể không hoàn toàn phù hợp với thực tế khách quan.

5.2. Đền bù hư ảo

Chức năng đền bù hư ảo là một trong những vai trò quan trọng nhất của tôn giáo trong xã hội. Đặc điểm nổi bật của chức năng này là tính phổ quát và cơ bản của nó trong mọi hình thái tôn giáo. Ở bất cứ nơi đâu tồn tại tôn giáo, chức năng đền bù hư ảo luôn hiện diện.

Nó không chỉ là một chức năng đặc thù mà còn là một chức năng chủ yếu, định hình bản chất của hiện tượng tôn giáo. Mặc dù chức năng đền bù hư ảo có vai trò trung tâm, nó vẫn gắn liền và tương tác với các chức năng khác của tôn giáo trong một hệ thống tổng thể.

Điều này phản ánh tính đa dạng và phức tạp của ảnh hưởng tôn giáo đối với đời sống xã hội và tâm lý con người.

5.3. Tạo thế giới quan

Tôn giáo, trong nỗ lực phản ánh hiện thực theo cách riêng của mình, đã tạo ra một thế giới quan đặc biệt nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức của con người, dù theo một hình thức phi thực tế. Trong đó bao gồm hai phần chính là thế giới thần thánh và thế giới trần tục.

Dựa trên cấu trúc này, tôn giáo cung cấp những giải thích về các hiện tượng tự nhiên và xã hội. Tuy nhiên, cách lý giải này thường hướng con người tới những yếu tố siêu nhiên và thần thánh, do đó có xu hướng xem nhẹ thực tại cuộc sống.

5.4. Chức năng giao tiếp

Chức năng giao tiếp trong tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối những người chia sẻ cùng một niềm tin. Sự giao tiếp này diễn ra chủ yếu thông qua các hoạt động thờ cúng, trong đó việc tương tác với các đấng thần linh được xem là hình thức giao tiếp cao quý nhất.

Tuy nhiên, mối liên hệ giữa các tín đồ không chỉ giới hạn trong phạm vi tôn giáo. Những mối quan hệ ngoài tôn giáo cũng có thể củng cố và tăng cường các mối liên hệ tôn giáo giữa các tín đồ tôn giáo.

5.5. Liên kết xã hội

Tôn giáo từng đóng vai trò quan trọng trong việc liên kết xã hội, duy trì trật tự thông qua hệ thống giá trị và chuẩn mực chung. Tuy nhiên, đây không phải là yếu tố chính yếu bảo đảm sự thống nhất xã hội. Nền tảng thực sự của sự thống nhất là hệ thống sản xuất vật chất. Trong những điều kiện nhất định, tôn giáo có thể là công cụ để chống lại các chế độ lạc hậu.

Như vậy, bài viết đã cung cấp những kiến thức xoay quanh chủ đề về tôn giáo là gì. Hy vọng bạn đã có thêm những kiến thức bổ ích qua bài viết này.