Pháp lý doanh nghiệp 
Từ góc nhìn thực tiễn, bài viết dưới đây sẽ phân tích cơ chế trọng tài thương mại - một giải pháp hiệu quả, phù hợp với SME, cũng như phân tích các trường hợp SME nên lựa chọn trọng tài để giải quyết tranh chấp trong hoạt động kinh doanh thương mại.
Tầm quan trọng của SME ngày càng rõ nét trong bối cảnh Việt Nam đang tích cực triển khai Nghị quyết 68, định hướng khu vực kinh tế tư nhân hội nhập sâu hơn vào thị trường quốc tế, SME vì vậy ngày càng mở rộng quan hệ với đối tác nước ngoài để nắm bắt cơ hội tăng trưởng.
Tuy nhiên, gắn liền với sự phát triển của khối kinh tế tư nhân là sự gia tăng của các tranh chấp trong hoạt động kinh doanh, đặc biệt là tranh chấp có yếu tố nước ngoài.
1. Doanh nghiệp SME và nhu cầu thiết yếu trong giải quyết tranh chấp
Theo quy định tại Điều 5 Nghị định 80/2021/NĐ-CP về tiêu chí xác định doanh nghiệp nhỏ và vừa, SME là doanh nghiệp có quy mô vốn, doanh thu và lao động giới hạn. Cụ thể, tại Việt Nam, các doanh nghiệp SME thường có số lượng nhân viên dưới 200 và doanh thu dưới 100 tỷ đồng/năm và tùy theo từng lĩnh vực, ngành nghề kinh doanh mà các con số này sẽ có sự thay đổi. Với quy mô hạn chế như vậy, có thể thấy SME sẽ dễ dàng gặp phải những rào cản như:
Hạn chế về khả năng tiếp cận dịch vụ pháp lý chuyên nghiệp. SME thường đặt ưu tiên vào chi phí vận hành, sản xuất - kinh doanh, nên thường gặp phải tình trạng thiếu nguồn lực hỗ trợ pháp lý, đa phần không đủ khả năng duy trì bộ phận pháp chế riêng.
Đồng thời SME có xu hướng ít chú trọng vào việc xây dựng bộ phận pháp chế nội bộ, hầu như không sử dụng dịch vụ tư vấn pháp lý thường xuyên mà chỉ tìm đến các giải pháp trợ giúp pháp lý khi đã có phát sinh tranh chấp.
Hoạt động kinh doanh của SME phụ thuộc nhiều vào khả năng xoay vòng vốn. Do hạn chế về quy mô vốn, SME hoạt động dựa vào dòng tiền ngắn hạn, có sẵn để đảm bảo nguồn vốn lưu động duy trì ổn định hoạt động kinh doanh.
Nếu phải phân tán nguồn lực để tham gia vào các tranh chấp kéo dài, SME sẽ đứng trước rủi ro thiếu hụt dòng tiền, đối mặt với nguy cơ mất thanh khoản, ảnh hưởng đến toàn bộ chuỗi cung ứng - vận hành.
Như vậy, khi đối mặt với tranh chấp, SME luôn mong muốn vụ việc sẽ được giải quyết nhanh - gọn - lẹ mà không cần tiêu tốn quá nhiều chi phí. Lúc này, trọng tài thương mại - với những đặc điểm như tính linh hoạt, bảo mật, nhanh chóng đã được đề cập ở các bài viết trước - đã trở thành lựa chọn giải quyết tranh chấp lý tưởng cho SME.
Tuy nhiên, vẫn có nhiều quan điểm cho rằng trọng tài thương mại có chi phí cao, không phù hợp với các tranh chấp có giá trị thấp hoặc không phát huy hiệu quả với quy mô của SME. Vậy khi nào thì SME nên lựa chọn hoặc không lựa chọn giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại?
2. Trường hợp doanh nghiệp SME nên cân nhắc lựa chọn trọng tài
Trước tiên cần phải khẳng định, trọng tài thương mại không phải phương thức giải quyết tranh chấp dành riêng cho các doanh nghiệp lớn. Trên thực tế, SME nên cân nhắc sử dụng trọng tài để tối ưu về thời gian giải quyết tranh chấp và nhanh chóng chuyển sang giai đoạn thi hành án.
Pháp luật Việt Nam luôn khuyến khích các bên tự nguyện thi hành bản án, phán quyết. Tuy vậy, nếu đối tác không tự nguyện thì SME vẫn sẽ cần phải yêu cầu cơ quan thi hành án hỗ trợ. Lúc này phán quyết của trọng tài thương mại sẽ phát huy ưu thế nhanh gọn, hiệu quả.
Không cần trải qua nhiều cấp xét xử để nhận được bản án có hiệu lực, phán quyết trọng tài là chung thẩm và có hiệu lực kể từ ngày ban hành theo Khoản 5 Điều 61 Luật Trọng tài thương mại. Điều này sẽ giúp SME sớm đánh giá được rủi ro thi hành và có kế hoạch yêu cầu trợ giúp từ cơ quan thi hành án nếu cần thiết.
Ngoài ra, trọng tài thương mại cũng sẽ phát huy hiệu quả khi SME áp dụng cho các loại tranh chấp sau:
(1) Trường hợp tranh chấp không có yếu tố nước ngoài, với điều kiện SME hiểu rõ cơ chế trọng tài thương mại và đã dự phòng rủi ro tranh chấp:
Với trọng tài, các bên được chủ động lựa chọn trọng tài viên, thời gian, địa điểm, và quy tắc tố tụng. Ví dụ tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), thời gian giải quyết tranh chấp thông thường kéo dài từ 04 đến 06 tháng, ngắn hơn nhiều so với quy trình tố tụng tại tòa án có thể kéo dài theo năm.
Dù chi phí trọng tài có thể cao hơn so với án phí toà án, nhưng một khi đã hiểu rõ về quy trình tố tụng tại trọng tài, SME sẽ được hưởng lợi rất nhiều từ thủ tục tố tụng đơn giản, chú trọng vào hiệu quả, phiên họp trọng tài có thể tổ chức trực tuyến hoặc trực tiếp và hiếm khi gặp phải tình trạng hoãn phiên tòa, xét xử vắng mặt như trong tố tụng tại Tòa án.
Tuy nhiên, đối với tranh chấp không có yếu tố nước ngoài, SME cần đặc biệt quan tâm đến 2 vấn đề:
- (i) soạn thảo thỏa thuận thỏa trọng tài đảm bảo có hiệu lực và có thể thực hiện được, đây là điều kiện tiên quyết để tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài thương mại; và
- (ii) dự phòng rủi ro tranh chấp và rủi ro thi hành án, có thể dưới dạng trích lập các quỹ tài chính theo tham khảo từ biểu phí trọng tài để chủ động quản lý dòng tiền và xoay vòng vốn.
(2) Trường hợp tranh chấp có yếu tố nước ngoài
Trong tranh chấp có yếu tố nước ngoài, các bên thường có xu hướng lựa chọn các trung tâm trọng tài quốc tế như SIAC (Singapore) hay HKIAC (Hong Kong), LCIA (London),... bởi nền tảng trọng tài thương mại phát triển lâu đời, có bề dày uy tín, sự độc lập, khách quan và kinh nghiệm trong giải quyết các tranh chấp xuyên biên giới.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, tố tụng trọng tài tại Việt Nam cũng đã có sự phát triển vượt bậc, từng bước xây dựng uy tín, ảnh hưởng sâu rộng hơn trong cộng đồng doanh nghiệp trong và ngoài nước. Do đó, các SME khi tham gia vào các giao dịch quốc tế hoàn toàn có thể cân nhắc lựa chọn trọng tài tại Việt Nam, đặc biệt khi xét đến yếu tố chi phí.
So sánh tương quan biểu phí trọng tài của VIAC với SIAC, ví dụ một vụ tranh chấp có giá trị 40.000 USD (khoảng 1 tỷ đồng), chi phí trọng tài tại các trung tâm này như sau:
Nguồn: CHI PHÍ TRONG MỘT VỤ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP BẰNG TRỌNG TÀI (7/7/2021)
Trung tâm trọng tài | Mức phí ước tính | Quy đổi |
VIAC | 16.500.000 + 7,7% số tiền vượt quá 100.000.000 | 85.800.000 VND (đã bao gồm VAT, 3 trọng tài viên) |
SIAC | 18.750 SGD | ~ 357.000.000 VND (đã bao gồm VAT, 3 trọng tài viên) |
Một lợi thế lớn khác đối với SME khi lựa chọn trọng tài Việt Nam là khả năng yêu cầu thi hành phán quyết ở nước ngoài. Với tư cách là thành viên của Công ước New York 1958, phán quyết do trung tâm trọng tài Việt Nam ban hành có thể được công nhận và cho thi hành rộng rãi tại hơn 170 quốc gia thành viên.
Trong trường hợp đối tác nước ngoài có tài sản tại nhiều quốc gia thì phán quyết trọng tài sẽ có ưu thế hơn trong giai đoạn thi hành án, được bỏ qua các bước “xét duyệt” theo nguyên tắc có đi có lại như khi công nhận và cho thi hành bản án của Tòa án.
Cuối cùng, không khó để hiểu được lý do các đối tác nước ngoài thường sẽ e ngại khi lựa chọn Tòa án Việt Nam để giải quyết tranh chấp, ví dụ như khác biệt về hệ thống pháp luật, ngôn ngữ và quan ngại về tính trung lập, khách quan. Cho nên việc lựa chọn trọng tài Việt Nam để giải quyết tranh chấp sẽ là một giải pháp cân bằng giữa tính quốc tế của giao dịch và chi phí hợp lý cho SME.
3. Trường hợp doanh nghiệp SME nên cân nhắc lựa chọn các phương thức giải quyết tranh chấp khác ngoài trọng tài
(1) SME có nguồn lực tài chính hạn chế, không có nhiều ngân sách chi trả chi phí trọng tài
Biểu phí trọng tài tại Việt Nam thường tính theo cơ cấu phí cố định + tỷ lệ % giá trị tranh chấp. Do đó, đối với tranh chấp có giá trị cao, SME có thể không đủ khả năng tài chính để đáp ứng phí trọng tài.
Ngoài ra, các chi phí ngầm như sửa đổi, bổ sung đơn khởi kiện, thuê luật sư, giám định, mời nhân chứng, áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời (BPKCTT) cũng có thể là rào cản khiến cho các SME không ưu tiên lựa chọn trọng tài để giải quyết tranh chấp.
(2) SME không có kiến thức về trọng tài
Trọng tài thương mại là một phương thức giải quyết tranh chấp linh hoạt, hiệu quả và mang tính chuyên môn cao. Tuy nhiên, những lợi thế này chỉ thực sự phát huy được hiệu quả khi doanh nghiệp có sự hiểu biết nhất định về ưu điểm, nhược điểm của cơ chế này và hạn chế các rủi ro có thể phát sinh trong quá trình tố tụng trọng tài.
Một số sai sót phổ biến có thể kể đến như tài liệu nộp cho Hội đồng trọng tài không đúng ngôn ngữ trọng tài, tài liệu nước ngoài không được hợp pháp hóa lãnh sự, cố gắng tiếp cận trọng tài viên để trao đổi về vụ việc,... Mỗi sai sót đều làm ảnh hưởng đến tính hiệu quả của trọng tài thương mại, thậm chí có thể dẫn đến rủi ro phán quyết trọng tài bị hủy bỏ và các bên phải bắt đầu lại quá trình giải quyết tranh chấp.
(3) SME không chú trọng đúng mức đến việc soạn thảo thỏa thuận trọng tài
Ngay cả khi doanh nghiệp đã có hiểu biết về trọng tài nhưng nếu thiếu sự tư vấn chuyên môn thì thỏa thuận trọng tài có thể bị vô hiệu hoặc không thể thực hiện được.
Trong cả 2 trường hợp đó, Hội đồng trọng tài đều sẽ ra quyết định đình chỉ giải quyết tranh chấp và sẽ chỉ hoàn trả lại khoảng 20- 30% phí trọng tài mà các bên đã nộp. Như vậy các bên vừa phải tốn kém chi phí, thời gian để thành lập Hội đồng trọng tài, sau khi có quyết định đình chỉ sẽ lại phải đưa tranh chấp ra giải quyết tại Tòa án.
Kết luận: Trên đây là những phân tích thực tiễn và pháp lý giúp Quý doanh nghiệp, đặc biệt là các SME, có thêm cơ sở cân nhắc việc lựa chọn trọng tài - đặc biệt là trọng tài tại Việt Nam như một phương thức giải quyết tranh chấp hiệu quả.
Với chi phí hợp lý, thủ tục linh hoạt và khả năng thi hành phán quyết tại hơn 170 quốc gia, trọng tài Việt Nam đang dần khẳng định vị thế là một lựa chọn tất yếu trong bối cảnh hệ thống Tòa án của chúng ta đang ở trạng thái quá tải.
Mặt khác, việc tăng cường sử dụng trọng tài trong giải quyết tranh chấp cũng sẽ góp phần nâng cao chuyên môn, nghiệp vụ, chất lượng của nguồn nhân lực và đội ngũ trọng tài viên, từ đó thúc đẩy Trọng tài thương mại Việt Nam phát triển hơn nữa.
