Tiêu chuẩn Việt Nam TCVN 6398-3:1998 ISO 31-3:1992 Đại lượng và đơn vị - Phần 3: Cơ học

- Phần 0:

Nguyên tắc chung

- Phần 1:

Không gian và thời gian

- Phần 2:

Hiện tượng tuần hoàn và liên quan

- Phần 3:

Cơ học

- Phần 4:

Nhiệt

- Phần 5:

Điện và từ

- Phần 6:

Ánh sáng và bức xạ điện từ liên quan

- Phần 7:

Âm học

- Phần 8:

Hoá hoc và vật lý phân tử

- Phần 9:

Vật lý nguyên tử và hạt nhân

- Phần 10:

Phản ứng hạt nhân và bức xạ ion hoá

- Phần 11:

Dấu và ký hiệu toán học dùng trong khoa học vật lý và công nghệ.

- Phần 12:

Số đặc trưng

- Phần 13:

Vật lý chất rắn

CƠ HỌC

Đại lượng

Số

Đại lượng

Ký hiệu

Định nghĩa

Chú thích

3.1

Khối lượng

m

Khối lượng là một trong những đại lượng cơ bản của SI.

3-2

Khối lượng riêng, mật độ, khối lượng theo thể tích

Khối lượng chia cho thể tích

3-3

khối lượng riêng tương đối, tỷ khối, mật độ tương đối

d

Tỷ số khối lượng riêng của một chất với khối lượng riêng của chất tham chiếu ở điều kiện quy định cho cả hai chất.

3-4

thể tích riêng, thể tích theo khối lượng

v

Thể tích chia cho khối lượng.

v = 1 /

3-5

mật độ dài, khối lượng theo chiều dài

r_l

Khối lượng chia cho độ dài.

3-6

mật độ mặt, khối lượng theo bề mặt

Khối lượng chia cho diện tích.

3-7

mômen quán tính

I, J

Mômen quán tính của một vật thể đối với một trục bằng tổng (tích phân) các tích khối lượng phân tố của vật thể đó với bình phương khoảng cách từ phân tố đó đến trục.

Cần phân biệt với các đại lượng 3- 20.1 và 3-20.2. Nếu có hiểu lầm nên dùng ký hiệu J để chỉ đại lượng 3-7

3-8

động lượng, xung lượng

p

Tích của khối lượng và vận tốc

Đơn vị

CƠ HỌC

Số

Tên đơn vị

Ký hiệu quốc tế

Định nghĩa

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3.1.a

kilôgam

kg

Kilôgam là đơn vị khối lượng, bằng khối lượng của chuẩn gốc quốc tế của kilôgam.

Tên của các đơn vị bội và ước của đơn vị khối lượng được thành lập bằng cách thêm các tiếp đầu ngữ vào "gam" [CIPM (1967)].

1 g = 10^-3 kg

3.1.b

tấn

t

1 t = 1000 kg

3-2.a

kilôgam trên mét khối

kg/m³

3-2.b

tấn trên mét khối

t/m³

1 t/m³ = 1 g/cm³ = 1 kg/l = 10³kg/m³

3-2.c

kilôgam trên lít

kg/l

3-3 a

một

1

Đại lượng không thứ nguyên. Xem phần giới thiệu 0.3.2.

3-4.a

mét khối trên kilôgam

m³/kg

3-5.a

kilôgam trên mét

kg/m

3-6.a

kilôgam trên mét vuông

kg/m²

3-7.a

kilôgam mét bình phương

kg . m²

3-8.a

kilôgam mét trên giây

kg . m/s

CƠ HỌC (tiếp theo)

Đại lượng

Số

Đại lượng

Ký hiệu

Định nghĩa

Chú thích

3-9.1

Lực

F

Lực tác động lên một vật thể bằng biến thiên của động lượng chia cho thời gian tác động của lực

3-9.2

trọng lượng

Fg,(G), (P),(W)

Trọng lượng của một vật thể trong một hệ quy chiếu là một lực khi tác động lên vật đó sẽ gây ra cho nó một gia tốc rơi tự do tại điểm đó trong hệ quy chiếu

Khi hệ quy chiếu là trái đất, đại lượng này có tên gọi là lực hút của trái đất lên vật thể. Chú ý rằng trọng lượng không chỉ là kết quả của lực hấp dẫn tại điểm đó mà còn là kết quả của lực ly tâm  sự quay của trái đất. Ảnh hưởng của khí quyển bị loại bỏ và trọng lượng được xác định trong chân không [xem Comptes rendus, CGPM lần thứ 3 (1901), trang 70].

Trong cách nói thông thường, "trọng lượng" còn được dùng nhầm với nghĩa "khối lượng", điều này cần phải sửa

3-10

xung lực

I

I =

I = p (t₂) - p (t₁) trong khoảng thời gian [t₁,t₂], ở đây p là động lượng

3-11

mômen động lượng, mômen xung lượng

L

Mômen động lượng của một chất điểm đối với một điểm bằng tích vec tơ của vec tơ bán kính từ điểm đó tới chất điểm với động lượng (xung lượng) của chất điểm.

L = r x p

Đơn vị

CƠ HỌC (tiếp theo)

Số

Tên đơn vị

Ký hiệu quốc tế

Định nghĩa

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-9.a

niuton

N

1 N = 1 kg . m/s²

1 N bằng một lực tác động vào một vật có khối lượng 1 kg gây cho nó một gia tốc bằng 1 m/s²

3-10.a

niuton giây

N . s

3-11.a

kilôgam mét bình phương trên giây

Kg . m²/s

CƠ HỌC (tiếp theo)

Đại lượng

Số

Đại lượng

Ký hiệu

Định nghĩa

Chú thích

3-12.1

mômen lực

M

Mômen của một lực đối với một điểm bằng tích véc tơ của véc tơ bán kính từ điểm đó tới mỗi điểm nằm trên phương tác dụng của lực và lực đó.

M = r x F

Trong lĩnh vực đàn hồi, M thường dùng cho mômen uốn và T dùng cho mômen xoắn.

3-12.2

mômen ngẫu lực

M

Tổng mômen của hai lực bằng nhau về độ lớn và có hướng ngược nhau không tác dụng trên cùng một đường thẳng.

3-12.3

mômen xoắn

M, T

mômen khái quát hóa của một mômen ngẫu lực.

3-13

mômen xung lực

H

H =

Trong khoảng thời gian [t₁, t₂]

H = L(t₂) - L(t₁)

ở đây L là mômen động lượng.

3-14

hằng số hấp dẫn

G, (f)

Lực hấp dẫn giữa hai chất điểm bằng:

F = G

ở đây r là khoảng cách giữa hai chất điểm và m₁, m₂ là khối lượng của chúng.

G = (6,67259 ± 0,00085) x 10^-11 N.m²/kg² [CODATA Bulletin 63 (1986)].

3-15.1

áp suất

p

Lựa chia cho diện tích

Ký hiệu p_e dùng để chỉ áp suất dư, tức là p- p_amb, ở đây p_amb là áp suất khí quyển. Áp suất dư có thể là âm hoặc dương tùy theo chúng nhỏ hơn hay lớn hơn áp suất khí quyển

3-15.2

ứng suất pháp tuyến

3-15.3

ứng suất tiếp tuyến

Đơn vị

CƠ HỌC (tiếp theo)

Số

Tên đơn vị

Ký hiệu quốc tế

Định nghĩa

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-12.a

niuton mét

N . m

Ký hiệu của đơn vị này được viết sao cho không nhầm với đơn vị mili niuton.

3-13.a

niuton mét giây

N . m . s

3-14.a

niuton mét bình phương trên kilôgam bình phương

N . m²/kg²

3-15.a

pascan

Pa

1 Pa = 1 N/m²

1 bar = 100 kPa (Chính xác)

Đơn vị này chỉ dùng hạn chế trong lĩnh vực áp suất chất lỏng.

CƠ HỌC (tiếp theo)

Đại lượng

Số

Đại lượng

Ký hiệu

Định nghĩa

Chú thích

3-16.1

Độ biến dạng dài.

(độ dãn dài tương đối)

e

ở đây  là độ tăng chiều dài và l_o là độ dài ở trạng thái được quy định.

3-16.2

độ biến dạng trượt

ở đây  là khoảng dịch chuyển song song của mặt trên đối với mặt dưới của một lớp có chiều dày d.

3-16.3

độ biến dạng thể tích

ở đây  là độ tăng thể tích và V_o là thể tích ở trạng thái được quy định.

3-17

hệ số Poisson số Poisson

Độ co ngang tương đối chia cho độ dãn dài tương đối.

Poisson là đại lượng nghịch đảo

3-18.1

môđun đàn hồi

E

E còn được gọi là môđun Young

3-18.2

môđun trượt

G

G còn được gọi là môđun Culong.

3-18.3

môđun nén

K

Độ biến dạng  và  trong định nghĩa này là tương ứng với các ứng suất dư , , và với áp suất dư p.

3-19

hệ số nén, suất nén

Xem TCVN 31-4 mục số 4-5.1.

Đơn vị

CƠ HỌC (tiếp theo)

Số

Tên đơn vị

Ký hiệu quốc tế

Định nghĩa

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-16.a

một

1

Đai lượng không thứ nguyên.

Xem phần giới thiệu 0.3.2.

3-17.a

một

1

Đại lượng không thứ nguyên.

Xem phần giới thiệu 0.3.2.

3-18.a

pascan

Pa

1 Pa = 1 N/m²

3-19.a

pascan mũ trừ một

Pa^-1

1 Pa^-1 = 1 m²/N

CƠ HỌC (tiếp theo)

Đại lượng

Số

Đại lượng

Ký hiệu

Định nghĩa

Chú thích

3-20.1

mômen diện tích bậc hai (mômen trục diện tích bậc hai)

I_a, (I)

Mômen trục diện tích bậc hai của một hình phẳng đối với một trục nằm trong mặt phẳng đó là tổng (tích phân) của các tích các diện tích phân tố của hình phẳng đó với bình phương khoảng cách từ diện tích phân tố đó đến trục này.

Cần phân biệt đại lượng này với đại lượng 3-7 (mômen quán tính).

Có thể sử dụng ký hiệu I cho mômen diện tích bậc hai khi không có sự hiểu lầm với mômen quán tính (3-7).

3-20.2

mômen cực diện tích bậc hai

I_p

Mômen cực diện tích bậc hai của một hình phẳng đối với một điểm trong mặt phẳng đó là tổng (tích phân) của các tích của diện tích phân tố của hình phẳng đó với bình phương khoảng cách từ diện tích phân tố đó đến điểm này.

3-21

môđun kháng

Z, W

Môđun kháng của một hình phẳng đối với một trục nằm trong mặt phẳng đó là mômen diện tích bậc hai chia cho khoảng cách từ trục tới điểm xa nhất của hình phẳng.

3-22.1

Hệ số ma sát động

tỷ số của lực ma sát với lực pháp tuyến đối với một vật thể trượt.

3-22.2

hệ số ma sát tĩnh

Tỷ số lớn nhất của lực ma sát với lực pháp tuyến đối với vật thể đứng yên.

3-23

độ nhớt

(độ nhớt động lực)

ở đây  là ứng suất tiếp trong một chất lưu chuyển động với gradien vận tốc dv_x/dz vuông góc với mặt phẳng tiếp xúc.

Định nghĩa này áp dụng cho chất lỏng chảy tầng có V_z = 0.

3-24

Độ nhớt động

ở đây p là khối lượng riêng của chất lưu.

3-25

suất căng bề mặt

Lực vuông góc với một phân tố đường thẳng trên một mặt chia cho độ dài của phân tố đường thẳng đó.

Đơn vị

CƠ HỌC (tiếp theo)

Số

Tên đơn vị

Ký hiệu quốc tế

Định nghĩa

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-20.a

mét mũ bốn

m⁴

3-21.a

mét mũ ba

m³

3-22.a

một

1

Xem phần giới thiệu 0.3.2.

3-23.a

pascan giây

Pa . s

3-24.a

mét vuông trên giây

m²/s

3-25.a

niuton trên mét

N/m

1N/m = 1 J/m²

CƠ HỌC (tiếp theo)

Đại lượng

Số

Đại lượng

Ký hiệu

Định nghĩa

Chú thích

3-26.1

năng luụng

E

3-26.2

công

W, (A)

3-26.3

thế năng

E_p,V,

ở đây F là lực cản.

3-26.4

động năng

E_k, T

E_k =

7

3-27

công suất

P

Tốc độ truyền năng lượng.

3-28

hiệu suất

Tỷ số giữa công suất sản ra với công suất nhận vào.

Cần nói rõ công suất sản ra và công suất nhận vào.

3-29

lưu tốc khối lượng

q_m

Khối lượng vật thể chuyển qua một bề mặt xác định trong một đơn vị thời gian.

3-30

Lưu tốc thể tích

q_v

Thể tích vật thể chuyển qua một bề mặt xác định trong một đơn vị thời gian.

Đơn vị

CƠ HỌC (kết thúc)

Số

Tên đơn vị

Ký hiệu quốc tế

Định nghĩa

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-26.a

jun

J

1 J = 1 N . m

1 J là công của một lực 1N dời điểm đặt 1 mét theo hướng của lực.

3-27.a

oát

W

1 W = 1 J/s

3-28.a

một

1

Xem phần giới thiệu 0.3.2.

3-29.a

kilôgam trên giây

kg/s

3-30.a

mét khối trên giây

m³/s

Số thứ tự của đại lượng

Đại lượng

Số thứ tự của đơn vị

Tên và ký hiệu của đơn vị

Định nghĩa và hệ số chuyển đổi

3-9.1

Lực

3-9.A.a

dyne:

dyn

1 dyn là lực khi tác dung lên vật thể có khối lượng 1 g tạo cho nó một gia tốc 1cm/s².

1 dyn = 10^-5 N

3-23

độ nhớt

(độ nhớt động lực)

3-23.A.a

poise:

P

1 P là độ nhớt của một chất lỏng khi ứng suất tiếp

1 dyn/cm² tạo ra gradien vận tốc bằng 1 (cm/s)/cm vuông góc với mặt phẳng tiếp xúc.

1 P = 1 dyn . s/cm²

= 1g . cm^-1 . s^-1 = 10^-1 Pa . s

3-24

độ nhớt động

3-24.A.a

stokes:

St

1 St là độ nhớt động của một chất lỏng có độ nhớt bằng 1 P và khối lượng riêng bằng 1 g/cm³.

1 St = 10^-4 m²/s

3-26.1

năng lượng

3-26.A.a

erg:

erg

1 erg là công của 1 lực 1dyn chuyển dời điểm đặt 1 cm theo hướng của lực.

1 erg = 1 dyn . cm = 10^-7 J

Số thứ tự của đại lượng

Đại lượng

Số thứ tự của đơn vị

Tên, ký hiệu của đơn vị

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-1

khối lượng

3-1.B.a

pound:

Ib

1 Ib = 0,453 592 37 kg (chính xác)

3-1.B.b

grain:

gr

1 gr =  Ib = 64 798 91 mg (chính xác)

7 000

3-1.B.c

ounce:

oz

1 oz =  Ib = 437 5 gr (chính xác) = 28,349 52 g

3-1.B.d

hundredweight.

cwt

1 cwt(UK) = 1 long cwt (US) = 112 Ib (chính xác)

= 50,802 35 kg

3-1.Be

ton

1 ton (UK) = 1 long ton (US) = 2 240 Ib (chính xác)

= 1 016,047 kg = 1,016 047 t

1 ton (US) = 2 000 Ib (chính xác) = 907,184 7 kg

= 0,907 184 7 t

Số thứ tự của đại lượng

Đại lượng

Số thứ tự của đơn vị

Tên, ký hiệu của đơn vị

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-1-B.f

troy ounce apothecaries' ounce

1 troy ounce = 480 gr (chính xác) = 31,103 476 8 g (chính xác)

3-2

mật độ, khối lượng riêng

3-2.B.a

pound trên foot khối: lb/ft³

1 lb/ft³ = 16,018 46 kg/m³

3-9.1

Lực

3-9.B.a

pound-lực:

Ibf

1 lbf = 4,448 222 N dựa trên giá trị (tiêu chuẩn) của g_n = 9,806 65 m/s²

Cần phân biệt đơn vị này với trọng lượng (địa phương) của vật thể có khối lượng 1 Ib.

3-12 1

mômen lực

3-12.B.a

foot pound-lực:

ft . lbf

1 ft . Ibf = 1,355 818 N . m

3-15.1

áp suất

3-15.B.a

Pound-lực trên inch vuông:

Ibf/in²

1 Ibf/in² = 6 894,757 Pa

3-20.1

mômen diện tích bậc hai

3-20.B.a

inch mũ bốn:

in⁴

1 in⁴ = 41,623 14 x 10^-8 m⁴

3-20.2

mômen cực điện tích bậc hai

3-21

môđun kháng

3-21.B.a

inch mũ ba:

in³

1 in³ = 16,387 064 x 10^-6 m³ (chính xác)

3-24

độ nhớt động

3-24.B.a

foot mũ hai trên giây: ft²/s

1 ft²/s = 0,092 903 04 m²/s

3-26.1

năng lượng

3-26.B.a

foot pound-lực:

ft . Ibf

1 ft . Ibf = 1,355 818 J

3-27

công suất

3-27.B.a

foot pound-lực trên giây:

ft . Ibf/s

1 ft . Ibf/s = 1,355 818 W

1 mã lực (hp) = 550 ft . Ibts/s (chính xác) = 745,699 9 W

Số thứ tự của đại lượng

Đại lượng

Số thứ tự của đơn vị

Tên, ký hiệu của đơn vị

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-1

khối lượng

3-1.C.a

cara

1 cara = 200 mg (chính xác)

3-5

mật độ dài

3-5.C.a

tex

1 tex = 10^-6 kg/m

3-9.1

lực

3-9.C.a

kilôgam lực:

kgf

1 kgf = 9,806 65 N (chính xác)

Có thể ky hiệu kilôgam lực là kgf hoặc kp. Cần phân biệt đơn vị này với trọng lượng địa phương của một vật có khối lượng 1 kg

9,806 65 m. s² là gia tốc rơi tự do chuẩn [CGPM lần thứ ba (1901)]

3-12.1

mômen lực

3-12.C.a

kilôgam lực mét:

kgf . m

1 kgf . m = 9,806 65 N.m (chính xác)

3-15.1

áp suất

3-15.Ca

atmotphe:

atm

1 atm = 101 325 Pa (chính xác)

3-15.C.b

kilôgam lực trên mét  vuông: kgf/m²

1 kgf/m² = 9.806 65 Pa (chính xác)

3-15.C.c

torr:

torr

1 torr = 1/760 atm (chính xác) = 133,322 4 Pa

3-15.C.d

milimét thuỷ ngân:

mmHg

1 mmHg = 13,595 1 mmH₂O = 133,322 4 Pa

3-15.C.e

atmotphe kỹ thuật:

at

1 at = 1 kgf/cm² = 98 066,5 Pa (chính xác) = 0,967 841 atm

3-15.C.f

milimet cột nước:

mmH₂O

1 mmH₂O = 10^-4 at = 9,806 65 Pa (chính xác)

3-26.1

năng lượng

3-26.C.a

kilôgam lực mét:

kgf . m

1 kgf . m = 9,806 65 J (chính xác)

Số thứ tự của đại lượng

Đại lượng

Số thứ tự của đơn vị

Tên, ký hiệu của đơn vị

Hệ số chuyển đổi và chú thích

3-27

công suất

3-27.C.a

kilôgam lực mét trên giây:

kgf . m/s

1 kgf . m/s = 9,806 65 W (chính xác)

3-27.C.b

Mã lực (hệ mét)

1 mã lực (hệ mét) = 75 kgf . m/s (chính xác) =

735,498 75 W (chính xác)